Archiwum
Historii
Kobiet

Historyczka sztuki, profesorka Uniwersytetu Jagiellońskiego, pionierka badań nad sztuką żydowską na gruncie polskim, pracowniczka Biblioteki Jagiellońskiej. Urodziła się 31 maja 1897 roku w Nowym Sączu w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. W 1915 roku w I Żeńskim Gimnazjum w Krakowie zdała egzamin dojrzałości, następnie podjęła studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiwgo z zakresu historii sztuki i archeologii klasycznej. W 1921 r. na podstawie pracy Średniowieczne malowidła ścienne na krużgankach oo. Franciszkanów i oo. Augustynianów w Krakowie uzyskała tytuł doktorski. W 1920 podjęła pracę w Bibliotece Jagiellońskiej, w której pracowała przez kolejne 40 lat, do 1958 roku opiekując się zbiorami graficznymi, których ilość dzięki jej staraniom powiększyła się trzykrotnie. Jako pracowniczka biblioteki skatalogowała całą kolekcję rycin, rękopisów i starych druków ilumowanych oraz większą część zbioru rysunków. Stworzyła wydany w fomie książkowej księgozbiór podręczny. Począwszy od lat 20., w celu zebrania materiałów do prac naukowych, odbywała podroże zagraniczne, m.in. do Włoch, Niemiec, Austrii i Francji. Interesowała się sztuką współczesną, zabiegała o pozyskanie do Biblioteki Jagiellońskiej prac aktualnie tworzących artystów, publikowała również recenzje z wystaw artystycznych. Przygotowywała wystawy miniatur i grafik ze zbiorów biblioteki. Jeszcze we wrześniu 1939 brała udział w pracach zabezpieczających najcenniejsze zbiory biblioteki, pod naciskiem rektora opuściła jednak Kraków wraz z mężem. Po nadejściu Niemców znaleźli się w getcie w Kosowie Huculskim, z któtego udało im się uciec. W 1945 powrócili do Krakowa, Zofia ponownie podjęła pracę w Bibliotece Jagiellońskiej. W 1951 roku została kustoszką Biblioteki. W 1955 roku otrzymała tytuł profesorki nadzwyczajnej, w 1959 roku została profesorką zwyczajną. W 1960 przyznano jej nagrodę Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego za osiągnięcia naukowe. W 1967 przeszła na emeryturę, zmarła 25 grudnia 1967 roku, pozostawiając po sobie kilkadziesiąt książek i artykułów. Jest pochowana na cmentarzu żydowskim przy ul. Miodowej w Krakowie.

Źródło: M. Stępień, Zofia Ameisenowa. Życie ukryte w książkach, [w:] Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek. Tom I, pod red. E. Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2009.

oprac. Maja Haber, Krakowski Szlak Kobiet

Pisarka języka polskiego i żydowskiego, tłumaczka, historyczka i psycholożka. Współpracowniczka grupy Oneg Szabat, współtwórczyni Archiwum Getta Warszawskiego. Urodziła się we Lwowie w 1901 roku. W Warszawie zamieszkała na początku lat trzydziestych. Była inicjatorką powstania kuchni ludowej dla literatów przy ulicy Leszno. Po utworzeniu w Warszawie getta została zmuszona tam zamieszkać. Jako członkini grupy Oneg Szabat współtworzyła Podziemne Archiwum Getta Warszawskiego. Do Archiwum napisała między innymi pracę o działalności prowadzonej przez siebie kuchni na Lesznie. Starała się opisać stołujących się w garkuchni ludzi, by zostali zapamiętani tacy, jakimi byli. Wydostała się na „stronę aryjską”, gdzie przybrała nazwisko Aniela Dobrucka. Ukrywała się m.in. dzięki pomocy Antoniny Żabińskiej w warszawskim zoo, gdzie doczekała końca wojny. Tam też udało jej się ukryć swoje prace. Po Zagładzie w swojej twórczości podejmuje zainteresowanie losem rzeczy. Lament rzeczy martwych jest próbą analizy tego, co po Zagładzie zostało, czyli właśnie rzeczy. Jej twórczość cechuje ironia. Postuluje zniszczenie wszystkich komór gazowych poza jedną, która ma służyć karaniu winnych. Piętnuje szaber i personifikuje rzeczy. W swoich pracach (zarówno w języku polskim, jak i w jidysz) używa sformułowania „ludzie żydowscy”, czym zaznacza, że ofiarami Zagłady byli ludzie. Ma wiele obaw o zapomnienie tego, co się wydarzyło, a w konsekwencji – o powtórkę. W 1950 roku zdecydowała się na emigrację do Izraela. W cztery lata później podjęła pracę w Yad Vashem, gdzie zajmowała się zbieraniem relacji ocalałych z Zagłady. Jej radykalne poglądy na kwestię kary i zemsty sprawiły, że zyskała łatkę „wariatki” i jej rola w Yad Vashem była marginalizowana. Rachela Auerbach zmarła w Izraelu w 1976 roku.

Źródła: B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2013; S. Kassow, Kto napisze naszą historię? Ukryte Archiwum Emanuela Ringelbluma, wyd. Amber, Warszawa 2010.

oprac. Natalia Judzińska

Działaczka społeczna, wieloletnia bibliotekarka krakowskiego oddziału Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Krakowie, autorka wspomnień Przy pikrynie i trotylu. Urodziła się w 1902 roku. Przed wojną pracowała jako nauczycielka w gimnazjum. Przeszła przez krakowskie getto, obozy w Płaszowie, Skarżysku-Kamiennej i Schönefeld. Po wojnie wróciła do Krakowa, była współpracowniczką Centralnego Żydowskiego Komitetu Historycznego, następnie podjęła pracę w Towarzystwie Społeczno-Kulturalnym Żydów w Krakowie. W 1946 roku wydała książkę Przy pikrynie i trotylu, wstrząsający obraz morderczej pracy więźniów w obozie pracy przymusowej w Skarżysku-Kamiennej. Zmarła w 1988 roku w Krakowie i została pochowana na nowym cmentarzu żydowskim przy ul. Miodowej.

Źródło: S. Pastuszka, Szlak kobiet na nowym cmentarzu żydowskim w Krakowie, [w:] Krakowski szlak kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek. Tom V, pod red. E. Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2013.

oprac. Ewa Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet

Pielęgniarka, dyrektorka Szkoły Pielęgniarstwa w getcie warszawskim, po wojnie kierowniczka Domu Dziecka w Otwocku. Urodziła się w Wilnie w 1905 roku, gdzie spędziła pierwsze lata życia. Dyplom Szkoły Pielęgniarstwa przy Szpitalu Starozakonnych na Czystem otrzymała w 1925 roku, a już w 1939 została dyrektorką tejże szkoły. W związku z nakazem koncentracji ludności żydowskiej w zamkniętej dzielnicy, Szkoła Pielęgniarstwa oraz Szpital na Czystem zmuszone zostały do zmiany lokalizacji. Szkoła Pielęgniarstwa ulokowana została w budynku przy Mariańskiej 1 w Warszawie. Blum-Bielicka starała się zapewnić uczennicom szkoły jak najlepsze warunki. Jedna z uczennic – Alina Margolis-Edelman wspomina szkołę tak: „[d]rzwi zasłonięte były grubą kotarą i kiedy wchodziło się za nią do środka, miało się uczucie, że cały świat na zewnątrz to inny świat, a my jesteśmy od niego oddzielone tą kotarą, tą ciszą na korytarzu, tym idealnym porządkiem. Nawet głód był jakby innym głodem”. Luba Blum-Bielicka uczennicom Szkoły Pielęgniarstwa narzucała też „żelazny rygor”. Margolis-Edelman w swoich wspomnieniach nazywa to „jej ruchem oporu, jej prywatną Żydowską Organizacją Bojową”. Działania Luby Blum-Bielickiej jak najbardziej można postrzegać w kategoriach oporu cywilnego wobec Zagłady. Pisała o tym między innymi Ruta Sakowska – badaczka oporu cywilnego w getcie warszawskim. Szkołą Blum-Bielicka kieruje aż do akcji styczniowej. W styczniu 1943 roku udaje jej się wydostać z getta i od tego momentu ukrywa po „stronie aryjskiej”. W ukryciu udaje jej się przetrwać Zagładę. W 1949 roku ponownie zakłada Szkołę Pielęgniarstwa w Warszawie. W 1961 roku w Biuletynie Żydowskiego Instytutu Historycznego ukazują się jej wspomnienia: Szkoła Pielęgniarstwa przy Szpitalu Starozakonnych na Czystem. Luba Blum-Bielicka zmarła w 1973 roku Warszawie. Została pochowana w alei Bundu na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej.

Źródła: M. Berg, Dziennik z getta warszawskiego, przeł. M. Salapska, Czytelnik, Warszawa 1983; B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2013; A. Margolis-Edelman, Tego co mówili nie powtórzę, Siedmioróg, Wrocław 1999.

oprac. Natalia Judzińska

Historyczka pedagogiki, nauczycielka akademicka, działaczka społeczności ewangelickiej. Urodziła się 22 listopada 1880 roku w Krakowie. W latach 1901–1904 uczęszczała do Seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego F. Preisendanza w Krakowie i jednocześnie studiowała historię na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1925 r. otrzymała doktorat na podstawie rozprawy Nowe prądy w szkole ludowej na ziemiach polskich na początku wieku XIX. Jednocześniebyła nauczycielką w szkole ewangelickiej i ważną postacią krakowskiej społeczności ewangelickiej. Dzięki jej staraniom w 1927 roku pierwsze kobiety (w tym ona sama) zasiadły w starszyźnie Zboru. Wykładała w: Studium Pedagogicznym UJ (1928–1938), Seminarium Żeńskim im. J. Joteyko (1929–1931), Państwowym Pedagogium (1931–1939). W czasie okupacji pracowała w Radzie Głównej Opiekuńczej i prowadziła tajne nauczanie. W 1945 roku została dyrektorką Państwowego Pedagogium i współorganizowała Państwową Wyższą Szkołę Pedagogiczną. Autorka monografii: Korespondencja Metternicha w sprawie Uniwersytetu Krakowskiego 1820–1829 oraz Pruska polityka szkolna na ziemiach polskich w latach 1793–1806, a także bardzo ciekawego, będącego efektem jej podróży naukowej artykułu Działalność kobiet w narodowo-socjalistycznych Niemczech, opublikowanego w piśmie „Chowanna”, miesięczniku poświęconym „współczesnym prądom w wychowaniu i nauczaniu”.Zmarła 30 listopada 1948 roku w Krakowie i została pochowana na Cmentarzu Rakowickim.  

Źródło: G. Kubica, Wanda Bobkowska, nauczycielka i działaczka ewangelicka, [w:] Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, pod red. E. Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2009.

oprac. Ewa Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet

Lekarka pediatra, działaczka społeczna, dyrektorka Szpitala dla Dzieci im. Bersohnów i Baumanów, członkini Bundu, pośmiertnie odznaczona Orderem Virtuti Militari. Urodziła się 6 stycznia 1888 r. w Warszawie w rodzinie kupieckiej jako córka Lejby i Tauby z domu Litwin. Wykształcenie zdobyła w Zurychu i Berlinie. Po powrocie do Warszawy podjęła pracę w Szpitalu na Czystem. Od 1924 r. weszła w skład Komitetu Wykonawczego zajmującego się budową sanatorium dla dzieci im. Włodzimierza Medema w Miedzeszynie. W 1930 roku została inicjatorką ponownego uruchomienia Szpitala Bersohnów i Baumanów (został zamknięty w 1923 roku w związku z problemami finansowymi) i w tym samym roku została jego dyrektorką oraz ordynatorką oddziału niemowlęcego. W 1940 r. szpital znalazł się w granicach getta. W tym samym roku zaczęła też przewodniczyć Komisji Zdrowia – organowi doradczemu Żydowskiej Izby Zdrowia. Chcąc poprawić warunki pacjentów i sprostać nowej sytuacji, Braude-Hellerowa rozpoczęła starania o uruchomienie filii placówki. W tym celu powołała „matronat” złożony z matek małych pacjentów i wspólnymi siłami udało im się sfinansować remont budynku i dostosować go pod potrzeby szpitala. W 1941 r. wraz z częścią zespołu Doktor Naczelna – tak była nazywana przez współpracowników – przeniosła się do filii Szpitala Bersohnów i Baumanów na róg ulic Leszna i Żelaznej (dziś róg al. Solidarności i ul. Żelaznej). W listopadzie 1941 r. zaczęła prowadzić badania nad chorobą głodową u dzieci. Wraz z zespołem odbyła szereg spotkań, seminariów, a na cmentarzu przy ulicy Okopowej, który pierwotnie znajduje się w granicach getta, uruchomione zostało prosektorium, by tam również prowadzić badania. Efektem tej pracy jest publikacja, która ukazała się już po wojnie, której fotografie stały się świadectwem martyrologii dzieci polskich (nie podano informacji, że były to dzieci zmuszone zamieszkiwać getto). W trakcie Wielkiej Akcji Likwidacyjnej szpital wraz z personelem i chorymi dwukrotnie był zmuszony do zmiany lokalizacji (wpierw do filii, a w niecały miesiąc później do budynków przy Umschlagplatzu). Po zakończeniu Wielkiej Akcji, 21 września 1942 r. wydano zezwolenie na otwarcie przy ulicy Gęsiej 6/8 ostatniego w getcie szpitala, którego wicedyrektorką została Anna Braude-Hellerowa. 20 kwietnia 1943 r. szpital został zbombardowany i podpalony. Ranni i część personelu została zastrzelona. Doktor Naczelna wraz z kilkorgiem innych pracowników (między innymi ze swoją siostrą – Różą Aftergut) ukrywała się jeszcze do 13 maja. Tego dnia ich bunkier został odkryty i wszystkie osoby, poza jedną, zostały zastrzelone. Ciała Anny Braude-Hellerowej, jak i reszty wówczas zabitych nigdy nie ekshumowano. Na cmentarzu żydowskim w Warszawie znajduje się jej symboliczny grób.

Źródła: Berg M., Dziennik z getta warszawskiego, przeł. Maria Salapska, Czytelnik, Warszawa 1983; Janicka E., Festung Warschau. Raport z oblężonego miasta, Krytyka Polityczna, Warszawa 2011; Ringelblum E., Kronika getta warszawskiego, przeł. Adam Rutkowski, Czytelnik, Warszawa 1983.

oprac. Natalia Judzińska

Lekarka, orędowniczka idei regulacji urodzeń, organizatorka pierwszej w Polsce poradni świadomego macierzyństwa, działaczka społeczna i socjalistyczna. Urodziła się 12 września 1867 w Suwałkach. Ukończyła pensję prowadzoną przez jej ciotkę Budzińską, następnie uczęszczała do gimnazjum rządowego. W 1892 zaczęła studia medyczne w Paryżu.W trakcie studiów działała w związku młodzieży akademickiej „Spójnia“ i nawiązała kontakty ze środowiskami socjalistycznymi.  W 1905 na wieść o rewolucji w Królestwie Polskim wróciła do kraju. W Warszawie najpierw pracowała jako wolontariuszka w Szpitalu Świętego Ducha, a po nostryfikacji dyplomu na Uniwersytecie Moskiewskim w 1909 została lekarką szkolną na pensji Popielewskiej-Roszkowskiej. Napisała doktorat poświęcony szkodliwości gorsetów dla zdrowia. Angażowała się w ruch higienistyczny i trzeźwościowy, napisała też wiele artykułów dotyczących reformy wychowania fizycznego dziewcząt. W 1905 przeniosła się do Krakowa, gdzie również zaangażowała się w działalność społeczną – pracowała w towarzystwie opieki nad dziećmi i Towarzystwie Szkoły Ludowej, wstąpiła do Związku Równouprawnienia Kobiet Polskich, nawiązała współpracę z „Nowym Słowem“ i Czytelnią dla kobiet. W czasie I wojny światowej przewodziła Warszawskiemu Klubowi Wioślarek, w którym prowadziła kursy sanitarne dla kobiet. W II RP prowadziła prywatną praktykę lekarską, była również członkinią zarządu Polskiego Towarzystwa Medycyny Społecznej. W 1926 utworzyła Towarzystwo Lekarek Polskich, a w latach 1929–31 była członkinią Najwyższej Izby Lekarskiej. W latach 1919–1930 była prezeską Klubu Politycznego Kobiet Postępowych. Z inicjatywy Budzińskiej-Tylickiej powstała polska filia Międzynarodowej Ligi Kobiet Pokoju i Wolności. W 1919 weszła do warszawskiej Rady Miejskiej, była też wiceprzewodniczącą Polskiej Partii Socjalistycznej. W 1931 zasiadła na ławie oskarżonych za uczestnictwo w demonstracji przeciwko uwięzieniu przywódców Centrolewu, została skazana na rok więzienia w zawieszeniu. Ostatnie lata życia poświęciła pracy na rzecz poradni świadomego macierzyństwa. Zmarła nagle 8 kwietnia 1936 i spoczęła na Cmentarzu Powązkowskim.

Źródło: I. Mrzygłód, Justyna Budzińska-Tylicka. Na czele kobiet świadomych i postępowych, [w:] Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek. Tom V, pod red. E. Furgał, Kraków 2013.

oprac. Maja Haber, Krakowski Szlak Kobiet

Artystka plastyczka, malarka. Urodziła się w 1907 roku w Białymstoku. Była uczennicą Państwowego Gimnazjum Żeńskiego im. księżnej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej, które skończyła z najlepszymi ocenami z religii i plastyki. Studiowała na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, w pracowni prof. Ludomira Sleńdzińskiego. Zdała egzamin końcowy z wynikiem bardzo dobrym. W 1936 roku, po uzyskaniu dyplomu, zaangażowała się w wileńskie życie artystyczne. Współtworzyła Spółdzielnię Pracy Artystów Wileńskich, w której kierowała kompletami rysunku i malarstwa oraz była współzałożycielką Grupy Wileńskiej. Podczas wojny pracowała dorywczo, malując pocztówki świąteczne i szyjąc stroje komunijne. Do Białegostoku przyjechała wraz z mężem, architektem Stanisławem Bukowskim na początku 1945 roku w wyniku repatriacji. Po przeprowadzce zatrudniła się jako nauczycielka w Średniej Szkole Sztuk Plastycznych i w Ognisku Plastycznym. Była współzałożycielką i prezeską białostockiego Oddziału Związku Polskich Artystów Plastyków, którego członkinią pozostała przez 25 lat. W Białymstoku zaprezentowała swoje obrazy na wystawie ZPAP już w 1946 roku. W tym roku urodziła pierwsze dziecko. Grzegorz przeżył tylko kilka miesięcy, a parę lat później urodził się Andrzej z zespołem Downa. Placyda na kilka lat zarzuciła sztukę. Jednymi z jej bardziej znanych prac były projekty witraży do kościoła św. Rocha. Zaprojektowała także płaskorzeźby zdobiące wnętrze kościoła Niepokalanego Serca Maryi na Dojlidach oraz namalowała obraz Chrystusa do bocznej kaplicy. Wzięła udział w pierwszym „Ogólnopolskim Plenerze Białowieskim”, który zapoczątkował trzydziestoletnią tradycję konfrontacji białowieskich. W 1973 roku prowadziła wraz z mężem prace konserwacyjne przy zabezpieczaniu obrazu Chrystusa Miłosiernego autorstwa prof. Sleńdzińśkiego, jej mentora z lat studenckich. Placyda była wszechstronną artystką; projektowała realizacje sakralne, scenografie teatralne, wydawnictwa oraz aranżowała wystawy. Używała różnorodnych technik, takich jak: pastel, „czeska kredka”, olej, akwarela, monotypia czy drzeworyt. Jej obrazy charakteryzowały się klasycznym podejściem do kompozycji, wywodzącym się ze szkoły wileńskiej, a twórczość była pełna baśniowości i poetyckich metafor. Przedmiotem jej artystycznych zainteresowań był głównie człowiek. Swoje prace pokazywała na wystawach indywidualnych i zbiorowych. Lata jej twórczości przypadły na trudny czas II wojny światowej, powojenny oraz okres PRL. Pela, Peliszku, jak nazywali ją bliscy, nie zabiegała o popularność, tworzyła bardziej z wewnętrznej potrzeby niż chęci rozgłosu. Trzecia wystawa indywidualna miała miejsce dopiero po jej nagłej śmierci. Zmarła na atak serca 18 grudnia 1974 roku.

Źródła: Placyda Bukowska (1907–1974) w stulecie urodzin, [tekst i oprac. katalogu I. Suchocka] Galeria im. Sleńdzińskich w Białymstoku, Białystok 2007; J. Tomalska, Malarze Podlasia, Podlaskie Stowarzyszenie Promocji Sztuki, Białystok 2004. 

oprac. Majka Szlachta, Dziew/czyny

Niemiecka pisarka, autorka powieści, nowel i opowiadań, głównie o tematyce kobiecej. Jej prozatorskie utwory cieszyły się znacznie większym zainteresowaniem za granicą niż na ziemiach polskich, gdzie tworzyła. Jako jedna z pierwszych w XIX stuleciu opisywała realia życia kobiet w małych miasteczkach, ich problemy oraz kwestie emancypacji, co sprawiło, że była jedną z najpopularniejszych pisarek swoich czasów. Urodziła się 24 lutego 1806 roku w Kydullen na wschodnich krańcach Prus Wschodnich (dzisiejszy teren Litwy). W dzieciństwie mieszkała w Elblągu, a gdy jej rodzice rozstali się, w 1816 roku, zamieszkała z matką u rodziny w Tylży. Tam też ukończyła w 1819 r. szkołę, a następnie przeprowadziła się do ciotki mieszkającej we wsi Garbno, w okolicach Kętrzyna (wówczas Rastemborg). Gdy matka zachorowała, Julie podjęła się pracy guwernantki w pobliskim Kętrzynie, by zarobić na leki. W 1823 r. cała rodzina zamieszkała w Gdańsku. W styczniu 1831 r. Julie wyszła za mąż za gdańskiego inżyniera budowy Johanna Pfannenschmidta. Ze względu na jego pracę wielokrotnie się przeprowadzała: wpierw do Nowego Portu (dzisiejsza dzielnica Gdańska), potem do Pelplina, Drezdenka w Nowej Marchii (dzisiejsze województwo lubuskie), aż w końcu osiadła w Bydgoszczy. Podczas pobytu w Drezdenku poznała prof. Wilhelma Kluza, który zachęcił ją do podjęcia pracy pisarskiej. Julie jednak poświęcała się wówczas całkowicie wychowaniu dzieci; pisaniem zajęła się dopiero, gdy jej dzieci dorosły. W 1850 r. Julie wydała dwa pierwsze tomy swojej powieści Frauen-Los, czyli Los kobiety (ogółem wydała trzy tomy). Powieść, nad którą pracowała blisko 10 lat, traktowała o pozycji kobiet w ówczesnej klasie średniej i o realiach ich życia. Prócz kolekcji wierszy wydanych w 1858 r. Julie, pisząca częściej pod panieńskim nazwiskiem Burow, publikowała też powieści (napisała ich razem 13), zbiory nowel i opowiadań. Część jej prac była wydawana w serii: Album: Bibliothek deutscher Originalromane der beliebtesten Schriftsteller oraz Hausbibliothek der Jugend. Miała niezaprzeczalny talent do opisywania życia rodzinnego ówczesnych kobiet, co wywoływało konsternację – w tamtym czasie rzadko bowiem zdarzało się, by kobieta w tak bezpośredni sposób opisywała swój los. I choć niektórzy zarzucali jej zbytni konserwatyzm bądź posługiwanie się stereotypami, a jej twórczość określano jako „komercyjną”, nie zmieniało to faktu, iż była pisarką niezwykle cenioną przez swoje czytelniczki, w czasie gdy nikt jeszcze nie słyszał o emancypacji kobiet czy o sufrażystkach. Jej prozę wyróżniało także praktyczne, racjonalne podejście do tematu. Julie Burow Pfannenschmidt zmarła na udar mózgu w Bydgoszczy 20 lutego 1868 roku.

Źródła: P. O. Loew, Gdańsk literacki (1793–1945), Gdańsk 2005; http://www.deutsche-biographie.de/sfz7573.html [dostęp: 11.09.2015]. 

oprac. Anna Zielińska, Metropolitanka

Poetka, muzyczka, działaczka Stowarzyszenia Urzędniczek Pocztowych Galicyjskich. Urodziła się 18 listopada 1875 roku w Bochni. W 1883 roku przeprowadziła się do Krakowa. Ukończyła Konserwatorium Muzyczne w Krakowie, była pierwszą uczennicą w klasie harmonii u prof. Władysława Żeleńskiego. Pisała poezję, wydała m.in. tomik Wiersze niemodne (1935), dramat Antrakt oraz Kilka prostych uwag o Wyspiańskim (1938). Publikowała pod pseudonimami: E.C., E.C. Dulska, E. Cedulska. W latach 1894–1903 pisała również dziennik. Pracowała jako oficjantka pocztowa. Była członkinią Stowarzyszenia Urzędniczek Pocztowych Galicyjskich, które działało w Krakowie od 1905 roku. Kiedy Stowarzyszenie postanowiło wybudować dom dla swoich członkiń i zarejestrowało w 1913 roku Towarzystwo Budowlane Urzędniczek Pocztowych, Ciechanowska weszła w skład pierwszej, tymczasowej dyrekcji spółdzielni (wraz z Władysławą Habichtówną i Zofią Kolpy). Już rok później, w 1914 roku dom przy ul. Sołtyka 4 został oddany do użytku. Ciechanowska zamieszkała w nim razem z Władysławą Habichtówną, założycielką Stowarzyszenia Urzędniczek Pocztowych Galicyjskich. Zmarła 29 kwietnia 1948 roku w Krakowie i została pochowana na Cmentarzu Rakowickim.

Źródło: J. Struzik, O miłości między innymi, [w:] Krakowski szlak kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek. Tom II, pod red. E. Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2010.

oprac. Ewa Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet

Jedna z pierwszych lubelskich fotografek, właścicielka najstarszego atelier w Lublinie. Od 1871 roku do ok. 1890 roku prowadziła swoje atelier „Chicińska i S-ka” w Hotelu w Lublinie, które przejęła w wieku 21 lat. Były właściciel pracowni fotograficznej nie odniósł sukcesu i pozostawił zakład w opłakanym stanie. W ciągu krótkiego czasu fotografka przywróciła mu dawną świetność i dzięki swojej wiedzy, zdolności rysunkowej i otwarciu na nowinki techniczne atelier stało się nowoczesnym i dochodowym zakładem w Lublinie. Fotografka jako jedna z pierwszych przecierała przy tym szlaki w kwestii aktywizacji zawodowej lublinianek, głośno i często poruszając problem tzw. kwestii kobiecej. Podkreślała, jak ważna jest edukacja i kształcenie kobiet, tak aby mogły pracować w zawodach, które nie podlegają tak silnej konkurencji. Sama w swoim zakładzie starała się zatrudniać jak najwięcej kobiet, aby dać im szansę na niezależność. Aby zachęcić kobiety do kształcenia się, Chicińska planowała również otworzyć przeznaczoną im pracownię artystyczną z wydziałami malarstwa, rysunku i fotografii. Nie zrealizowała jednak tego planu, gdyż nie zebrała wystarczającej grupy chętnych. Atelier Chicińskiej przyciągało mieszkańców i mieszkanki miasta również swoim nietypowym wnętrzem. Fotografka inwestowała w unikatowe sprzęty, nowości techniczne i fotografie wieszane na ścianach. Była ona również pierwszą kuratorką wystaw fotografii w Lublinie. Sprowadzała prace z najlepszych zakładów i eksponowała je w wybranych miejscach w mieście. W roku 1872 roku zaczęła także wydawać jako jedna z pierwszych „Kalendarz Fotograficzny”. Karton z kalendarzem zawierał widoki Lublina oraz portrety aktorów grupy teatralnej Anastazego Trapszo. Dwa lata później, zachęcona sukcesem „Kalendarza” i fotografii plenerowych, zdecydowała się wydać przewodnik po Lublinie, dokumentujący najważniejsze budowle miasta. Album został wydany w pięciu zeszytach, w każdym zostały zamieszczone cztery fotografie. Mimo dużych kosztów, które zostały poniesione przy wydaniu tej unikatowej pozycji, całe przedsięwzięcie Chicińskiej uznano za sukces. Za swoje zasługi fotografka została uhonorowana złotym medalem na wystawie prac kobiet w 1877 roku. Jej zdjęcia były chwalone szczególnie za kompozycję i dokładność wykonania. Atelier Chicińskiej przetrwało do końca XIX wieku. Niewiele jednak wiadomo o dalszych losach fotografki. Zmarła w wieku 87 lat w przytułku w Lublinie.

Źródła: H. Gawarecki, O dawnym Lublinie, Lublin 1974; M. Karwicka, Wanda Chicińska-Płaczkowska, http://teatrnn.pl/leksykon/node/4502/wanda_chici%C5%84ska_p%C5%82aczkowska_ok_1850%E2%80%931938 (dostęp: 14.12.2015).

oprac. Julita Maciocha, Fundacja HerStory

Ekonomistka, socjolożka i działaczka społeczna. Urodziła się 6 sierpnia 1866 roku w Warszawie. Studiowała filozofię w Zurychu, gdzie zafascynowała się ekonomią polityczną i historią gospodarczą. W 1981 roku obroniła doktorat z zakresu demografii. Kolejne cztery lata spędziła w Warszawie, gdzie wykładała na Uniwersytecie Latającym i pracowała w redakcjach kilku pism, m.in. w „Prawdzie” i „Przeglądzie Tygodniowym”. Za udział w patriotycznej manifestacji została wydalona z Królestwa Polskiego bez możliwości powrotu. Od 1894 była docentką na berlińskim Uniwersytecie Humboldta, gdzie brała udział w seminariach najwybitniejszych ekonomistów i socjologów tamtego okresu. Następnych dwadzieścia lat spędziła w Krakowie. Starała się nawiązać współpracę z Uniwersytetem Jagiellońskim, jednak jej stosunki ze środowiskiem akademickim były napięte. Ze względu na płeć i przekonania socjalistyczne odmówiono jej habilitacji i hamowano rozwój kariery. Prowadziła bardzo aktywne życie zawodowe – wykładała na Uniwersytecie Ludowym im. Adama Mickiewicza i na Wyższych Kursach dla Kobiet im. Adriana Baranieckiego, zorganizowała też Szkołę Nauk Politycznych i Społecznych. W ramach działalności na rzecz kobiet współtworzyła niepodległościową Ligę Kobiet Galicji i Śląska, angażowała się w działania Czytelni dla Kobiet i Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego, w ramach której była redaktorką pisma „Na Posterunku”. Współpracowała z Kołem Pracy Kobiet, uczestniczyła w Międzynarodowym Kongresie Pracy Kobiet, działała w Klubie Politycznym Kobiet Postępowych i w Stowarzyszeniu Kobiet z Wyższym Wykształceniem. Wraz z Pauliną Kuczalską-Reinschmit utworzyła Związek Równouprawnienia Kobiet Polskich. Innym obszarem jej zainteresowań była walka z alkoholizmem – organizowała kongresy i wiece, występowała z referatami, pisała artykuły i zakładała towarzystwa abstynenckie. Po wojnie przeniosła się do Warszawy. Od 1919 pracowała na Wydziale Nauk Politycznych i Społecznych Wolnej Wszechnicy Polskiej. Ponadto redagowała Biblioteczkę Dzieł Społeczno-Ekonomicznych, była też inicjatorką powstania serii Biblioteki Wyższej Szkoły Handlowej. Pracowała w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, zajmując się m.in. pracą kobiet. W 1928 z ramienia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem została senatorką. W Senacie zajmowała się sprawami polityki społecznej, mieszkaniowej, emigracyjnej i walką z alkoholizmem, współtworzyła również Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet. Zmarła 19 lutego 1934 roku w Warszawie.

Źródło: A. Migalska, Zofia Daszyńska-Golińska. Aktywność na wszystkich frontach, [w:] Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek. Tom II, pod red. E. Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2010.

oprac. Maja Haber, Krakowski Szlak Kobiet  

Lekarka i działaczka społeczna, pierwsza w Galicji kobieta z maturą, pierwsza kobieta z doktoratem z medycyny na Uniwersytecie Jagiellońskim, pierwsza w Galicji kobieta-lekarka. Urodziła się 25 kwietnia 1873 roku w Krakowie. Pochodziła z mieszczańskiej, inteligenckiej rodziny, której trudna sytuacja finansowa sprawiła, że Donhaiser już w trakcie zdobywania wykształcenia musiała pracować zarobkowo. Ukończyła cztery klasy szkoły ludowej, dwa lata szkoły wydziałowej im. Św. Scholastyki oraz – z wyróżnieniem – seminarium nauczycielskie żeńskie. Studiowała na Wydziale Przyrodniczym na Wyższych Kursach dla Kobiet im. Adriana Baranieckiego, uczęszczała też na prywatne kursy. Jako pierwsza kobieta w Galicji zdała eksternistycznie maturę 5 czerwca 1899 roku w męskim Gimnazjum św. Anny. Rok później do egzaminu dojrzałości przystąpił pierwszy rocznik kończący pierwsze prywatne żeńskie gimnazjum w Krakowie. Donhaiser w tym czasie pracowała jako nauczycielka w szkołach im. św. Floriana oraz św. Rodziny, w szkole ewangelickiej oraz w prywatnym gimnazjum Heleny Strażyńskiej. W 1897 roku została przyjęta jako studentka nadzwyczajna na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego, natomiast w 1899 roku zaczęła studiować medycynę. Już podczas studiów rozpoczęła praktykę lekarską, a 2 czerwca 1906 roku jako pierwsza kobieta uzyskała doktorat z medycyny, w dodatku z honorowym wyróżnieniem sub auspicis imperatoris. Podczas studiów była jedną z założycielek oraz przewodniczącą Biura Informacyjnego Słuchaczek Uniwersytetu Jagiellońskiego, które wspierało pierwsze studentki na UJ. Po studiach pracowała w Krajowym Powszechnym Szpitalu im. Św. Łazarza w Krakowie oraz w Zakładzie Szczepień Ochronnych przeciwko Wodowstrętowi Odona Bujwida. Była zaangażowana w misję Czerwonego Krzyża i Samarytanina Polskiego, w czasie I wojny światowej sprawowała opiekę medyczną nad legionistami. Wtedy też zaczęły się jej poważne kłopoty ze zdrowiem, które utrudniały jej wykonywanie pracy lekarki. W 1927 roku orzeczeniem Wojskowej Komisji Inwalidzkiej została uznana za inwalidkę wojskową, jednak do końca życia pracowała jako lekarka w stopniu majora w wojskowym szpitalu w Krakowie. Od 1913 roku pełniła też funkcję lekarki szkolnej. W Krakowie mieszkała przy ul. Karmelickiej 28. Zmarła 5 czerwca 1945 roku i została pochowana na Cmentarzu Rakowickim.

Źródło: A. Misina, Helena Donhaiser-Sikorska. Pierwsza lekarka, [w:] Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek. Tom II, pod red.E. Furgał, wyd. Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2010.

oprac. Ewa Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet

Malarka i działaczka emancypacyjna. Urodziła się 21 października 1858 roku w Krakowie w szlacheckiej rodzinie. Uczęszczała na pensję Maliszewskiej oraz pobierała prywatne lekcje malarstwa u Jana Matejki w pracowni przy Krupniczej 3. Jej artystyczna edukacja miała charakter nieformalny, gdyż jako kobieta nie miała wstępu na wyższe uczelnie artystyczne. Podjęła natomiast studia na wiedeńskiej Kunstgewerbeschule oraz paryskiej Académie Julian. Od 1881 roku wystawiała swoje prace, głównie portrety, w Krakowie i innych miejscowościach. W Warszawie poznała Marię Konopnicką, która zainspirowała ją do działalności na rzecz emancypacji kobiet. Dulębianka rozpoczęła batalię o prawo głosu dla kobiet oraz dopuszczenie kobiet do studiów w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. Związała się również ze lwowskim ruchem emancypacyjnym, publikowała w „Sterze” i walczyła o utworzenie gimnazjum żeńskiego we Lwowie. Uczestniczyła w trójzaborowych zjazdach działaczek kobiecych, wygłaszała odczyty i referaty, publikowała artykuły, organizowała akcje demonstracyjne. Opublikowała m.in. tekst O twórczości kobiet w zbiorze Głos kobiet w kwestii kobiecej, który ukazał się w 1903 roku w Krakowie pod redakcją Kazimiery Bujwidowej. W 1908 roku Dulębianka demonstracyjnie kandydowała w wyborach do Sejmu Krajowego w Galicji z ramienia Komitetu Wyborczego Ludowców oraz Koła Oświatowego Postępowych Kobiet. Kandydatura została odrzucona z przyczyn formalnych (kobiety nie miały prawa wyborczego czynnego ani biernego), ale Dulębianka wykorzystała kampanię wyborczą do nagłośnienia walki o prawo głosu dla kobiet. W 1910 roku zamieszkała we Lwowie, gdzie założyła Związek Uprawnienia Kobiet, Wyborczy Komitet Kobiet do Rady Miejskiej, Komitet Obywatelskiej Pracy Kobiet oraz Ligę Mężczyzn dla Obrony Praw Kobiet. Redagowała również „Głos Kobiet” – dodatek do „Kuryera Lwowskiego”. Zakładała też kuchnie dla ubogich, ochronki dla dzieci i Klub Uliczników dla dzieci ulicy. W grudniu 1918 roku została wybrana Przewodniczącą Zarządu Ligi Kobiet. Zmarła 7 marca 1919 roku we Lwowie na tyfus, którym zaraziła się podczas misji Czerwonego Krzyża w ukraińskich obozach jenieckich. Została pochowana na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.  

Źródło: K. Zwolak, Maria Dulębianka. Barwy kampanii, [w:] Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, pod red. E. Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2009.

oprac. Ewa Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet

Pedagożka, dyrektorka Zakładu Wychowawczego Sierot Żydowskich (Beth Megadle Jesomim) w Krakowie. Urodziła się 15 listopada 1891 w Kołomyi w rodzinie żydowskiej. Niewiele wiadomo o jej formalnym wykształceniu. W okresie międzywojennym przeprowadziła się do Krakowa. 20 września 1926 roku rozpoczęła pracę w Zakładzie Wychowawczym Sierot Żydowskich przy ul. Dietla 64 w Krakowie, niestety nie zachowały się informacje o tym, jaką funkcję początkowo tam pełniła. Z czasem awansowała na stanowisko dyrektorki zakładu, które sprawowała przez kilkanaście lat. Kiedy wraz z wybuchem II wojny światowej większość osób związana z zarządem zakładu opuściła sierociniec, cała odpowiedzialność za pozostałych podopiecznych spadła na Feuerstein. W marcu 1941 roku Anna Regina ze swoimi wychowankami przeniosła się na teren getta krakowskiego: najpierw na ul. Krakusa 8, a potem – po zmniejszeniu getta – na ul. Józefińską 31. 28 października 1942 roku naziści zdecydowali o i wysłaniu żydowskich sierot z ośrodka do obozu zagłady w Bełżcu. Dyrektorce i wychowawcom pozostawiono wolną rękę i możliwość kontynuowania pracy. Anna Regina wraz z mężem, wychowawcą zakładu, zdecydowali się nie opuszczać swoich wychowanków i wraz z nimi udali się do obozu. Zginęła w końcu 1942 roku, dokładna data jej śmierci nie jest znana.

Źródło: M. Grądzka, Anna Regina Feuerstein - wciąż zapomniana wychowawczyni i dyrektorka Zakładu Wychowawczego Sierot Żydowskich przy ul. Dietla 64 w Krakowie, [w:] Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek. Tom IV, pod red. E. Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2012.

oprac. Maja Haber, Krakowski Szlak Kobiet

Jedna z czołowych polskich lekkoatletek lat 30. XX wieku. Osiągała światowe sukcesy jako płotkarka, skoczkini w dal i sprinterka. Urodziła się 8 stycznia 1911 roku w Krakowie w rodzinie żydowskiej. Za czasów jej młodości uprawianie sportu przez kobiety budziło sporo kontrowersji. Z drugiej strony sprawność fizyczna żydowskiej młodzieży zaczynała być uznawana za ważny element kształcenia – w latach 1898–1939 w Krakowie powstało dwadzieścia żydowskich klubów sportowych. W 1926 roku Maryla wstąpiła do jednego z nich, Żydowskiego Klubu Sportowego Makkabi Kraków. Będąc członkinią klubu, trzy razy pobiła rekord Polski – w 1926 w biegu przez płotki i w 1930 i 1935 w sztafecie. Osiem razy zdobyła mistrzostwo Polski – w skoku w dal w 1929, w biegu przez płotki w latach 1928, 1929, 1934, 1935, 1936, w sztafecie w 1936, trzykrotnie uzyskała tytuł wicemistrzyni. Dziesięć razy reprezentowała Polskę w meczach międzypaństwowych. Kilkakrotnie startowała i odnosiła sukcesy na Światowych Igrzyskach Kobiet i Igrzyskach Żydowskich. W 1930 roku Freiwald zdobyła brązowy medal w sztafecie oraz zajęła czwarte miejsce w biegu na 80 m przez płotki podczas Światowych Igrzysk Kobiet w Pradze. W 1932 roku podczas Igrzysk Żydowskich w Tel-Awiwie zajęła pierwsze miejsce w finale sztafety, drugie miejsce w finale biegu przez płotki, biegu na 100 m oraz w skoku w dal oraz trzecie miejsce w finale skoku wzwyż. W 1933 roku Freiwald wygrywała trzy razy podczas Igrzysk Żydowskich w Pradze: w sztafecie, w skoku w dal i w skoku wzwyż, była też druga w biegu na 100m. W 1935 roku podczas Igrzysk Żydowskich w Tel Awiwie zajęła pierwsze miejsce w biegu przez płotki i w pięcioboju, drugie w skoku w dal i biegu na 800 m oraz trzecie w biegu na 60 m. Po tych sukcesach wycofała się ze sportu wyczynowego. W trakcie II wojny światowej prawie cała jej najbliższa rodzina zginęła, Maryla ukrywała się w Bronowicach, potem prawdopodobnie wyjechała do Łodzi. Po wojnie przeprowadziła się do Rio de Janeiro. Niewiele wiadomo o jej losach powojennych. Zmarła w lipcu 1962 roku.

Źródło: K. Michalczak, „Hedad” znaczy „hurra”. Maryla Freiwald  – medalistka olimpijska, o której leksykony piszą tylko w nawiasie, [w:] Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek.Tom V, pod red. E. Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2013.

oprac. Maja Haber, Krakowski Szlak Kobiet

Pracowniczka naukowa, wykładowczyni, nauczycielka, autorka podręczników. Urodziła się 15 czerwca 1901 r. w Makowie Maz. W 1914 r. ojciec został wraz z rodziną przesiedlony w głąb Rosji – do Kaługi, Baku i Tyflisu, gdzie Maria chodziła do gimnazjum. W 1918 rodzina wróciła do Polski i zamieszkała w Łomży. Maria kontynuowała naukę i działała w harcerstwie. W 1922 r. rozpoczęła studia na Wydziale Filozoficzno-Humanistycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Głównym przedmiotem studiów była slawistyka, pobocznym polonistyka. Studia ukończyła w 1927 r. ze stopniem doktora filozofii (praca pt. Charakterystyka języka urzędowego Wielkiego Księstwa Litewskiego). W latach 1929–36 prowadziła lektorat j. polskiego dla cudzoziemców i studentów teologii prawosławnej na UW. Zatrudniała się również jako nauczycielka j. polskiego w gimnazjach p. Jankowskiej-Statkowskiej i p. Platerowej. Na zlecenie Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego opracowała programy kursów j. białoruskiego oraz j. polskiego jako języka obcego. W latach 30. prowadziła wykłady dla nauczycieli tych języków. W okresie 1935–37 była członkinią komisji oceny podręczników szkolnych w zakresie gramatyki przy Ministerstwie WRiOP. W 1937 r. wspólnie z dr. Jadwigą Ledóchowską wydała swój pierwszy podręcznik Podręcznik ortografii dla kl. V szkoły podstawowej. Prace naukowe wydane drukiem z tego okresu to: Przyczynek do stosunków językowych polsko-ukraińskich, Uwagi nad literaturą białoruską. Podczas okupacji Maria zamieszkała z dziećmi w Milanówku, lecz dojeżdżała do pracy do Warszawy. Zatrudniona była jako buchalterka w Urzędzie Skarbowym, jednocześnie pracując na tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich. W 1942 r., gdy gestapo aresztowało jej męża, zdecydowała, by studenci przyjeżdżali na wykłady i seminaria do niej do domu. Od 1943 r. rozpoczęła pracę w tajnym nauczaniu w Milanówku – uczyła gimnazjalistów i licealistów literatury i gramatyki polskiej. Po wojnie proponowano Marii pracę na uniwersytetach w Krakowie, Łodzi, Lublinie. Nie wyjechała z Milanówka, licząc na powrót męża. Dla Ministerstwa Oświaty pracowała nad nowymi programami nauczania. Była prelegentką wakacyjnych kursów dla nauczycieli. W latach 1947–49 była dyrektorką Gimnazjum i Liceum w Milanówku. Od 1949 r. pracowała jako adiunkt w Instytucie Badań Literackich, a od 1950 równolegle w Wyższej Szkole Pedagogicznej oraz studium zaocznym PWSP jako wykładowczyni i kierowniczka Wydziału Humanistycznego. W 1952 r. została mianowana profesorem PWSP. Mimo słabego zdrowia, Maria zajmowała się również opracowywaniem i współtworzeniem podręczników, pisała recenzje książek i własne teksty poetyckie. Drukiem ukazały się m.in. materiały do nauki języka polskiego i rosyjskiego, Słownik interpunkcji, Gramatyka językarosyjskiego. Maria Froelichowa zmarła na raka 9 stycznia 1960 r.

oprac. Ewa Kozak, Milanowianki

Pisarka i krytyczka literacka. Urodziła się 18 maja 1884 roku w Warszawie. Jej rodzicami byli Józefa z Certowiczów i Artur Gruszecki, powieściopisarz i publicysta. Aniela wraz z rodzeństwem otrzymała staranne wykształcenie: jej siostra Anna studiowała medycynę, a Teofila fizykę i chemię. Jeszcze jako młoda dziewczyna Gruszecka przeniosła się do Krakowa, gdzie spędziła resztę życia. W 1903 ukończyła prywatne żeńskie gimnazjum i zdała maturę w gimnazjum Św. Anny w Krakowie, następnie studiowała na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1911 otrzymała dyplom ukończenia chemii na paryskiej Sorbonie. W 1913 wyszła za mąż za Kazimierza Nitscha, profesora językoznawstwa, któremu poświęciła książkę Całe życie nad przyrodą mowy polskiej. Gruszecka zajmowała się pracą publicystyczną i recenzencką: w latach 1922–24 pisała do „Przeglądu Warszawskiego“, między 1925 a 1934 do „Przeglądu Współczesnego“, a w latach 30. do „Slavische Rundschau“ i „Kobiety Współczesnej“. Jako powieściopisarka debiutowała w 1913 roku powieścią W słońcu. W jej dorobku literackim ważną pozycję zajmują również powieści historyczne skierowane do młodzieży. Gruszecka jest ponadto autorką sześciotomowego cyklu Powieść o kronice Galla poświęconego dziejom powstania kroniki Galla Anonima. Często publikowała pod pseudonimem Jan Powalski. Jej najsłynniejsze dzieło to wydana w 1933 powieść psychologiczna Przygoda w nieznanym kraju, za którą została w 1935 roku uhonorowana  Nagrodą literacką miasta Krakowa. Pisarstwo Gruszeckiej przyrównywano do Virginii Woolf czy Dorothy Richardson. W 1968 została odznaczona Nagrodą Fundacji Alfreda Jurzykowskiego za wybitne zasługi w dziedzinie literatury. Zmarła 18 kwietnia 1976 roku, została pochowana na Cmentarzu Rakowickim.

Źródło: M. Struzik, Wielobarwna przestrzeń kobiet w nieznanym kraju Anieli Gruszeckiej, [w:] Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek. Tom II, pod red. E. Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2010.

oprac. Maja Haber, Krakowski Szlak Kobiet

Publicystka, działaczka społeczna, reformatorka dobroczynności. Urodziła się w 1869 roku. Zasłynęła jako popularyzatorka idei włączania ziemianek, nauczycielek, urzędniczek i żon urzędników i rzemieślników w prace społeczne w środowiskach wiejskich, przede wszystkim w Galicji wschodniej. Szczegóły programu zebrała w dwuczęściowej broszurze Uwagi ze wsi (1905). Współpraca ze Stowarzyszeniem Pań Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo w Rohatynie i obserwacja praktyk pomocy ubogim w analogicznych organizacjach skłoniły ją do podzielenia się krytycznymi spostrzeżeniami na temat kondycji katolickiego miłosierdzia. W artykułach publikowanych na przełomie wieków postulowała odejście od tradycyjnej dobroczynności i zastąpienie jej przemyślaną, perspektywiczną i skoordynowaną akcją społeczną kobiet w oparciu o naukowe metody organizacji pracy i fachowo wykształcony personel. Domagała się również przejęcia odpowiedzialności finansowej i organizacyjnej za opiekę nad osobami znajdującymi się w niekorzystnej sytuacji życiowej przez państwo. Kobietom z warstw uprzywilejowanych angażującym się w akcje miłosierdzia zarzucała brak wiedzy na temat źródeł problemów społecznych, nieznajomość nowoczesnych praktyk niesienia pomocy, kastowość. W latach 1899–1904 Harsdorfowa podejmowała próby zorganizowania ponadzaborowej organizacji, skupiającej kobiety narodowości polskiej, z wszystkich grup społecznych, trzech obrządków katolickich: łacińskiego, greckiego i ormiańskiego, jak również osoby zaangażowane w działalność społeczną o świeckim charakterze. Planowana organizacja miała być przeciwwagą dla inicjatyw feministycznych i socjalistycznych. Z powodu braku porozumienia między stronami projekt nie doszedł skutku. W 1904, wspólnie z biskupem Józefem Teodorowiczem, Harsdorfowa zawiązała Sodalicję Mariańską w Kochawinie, która prócz celów religijnych nakładała na członkinie obowiązek pracy społecznej. W ramach struktury sodalicyjnej działaczka organizowała dla chłopek kursy gospodarstwa wiejskiego, ogrodnictwa i tkactwa, pobyty letnie na wsi dla dzieci robotników lwowskich, popularyzowała czytelnictwo. W Kole Ziemianek we Lwowie, któremu przewodniczyła do 1910, organizowała wykłady na tematy społeczne i wychowawcze, które pełniły rolę kursów przygotowawczych dla kobiet podejmujących aktywność w przestrzeni publicznej. W 1907 brała udział w pracach Polskiego Związku Niewiast Katolickich w Krakowie, pełniąc funkcję sekretarki, udzielając się w sekcji odczytowej, pracując w taniej kuchni dla robotników i zakładając koła PZNK w innych miastach galicyjskich. Publikowała w „Przebudzeniu”, „Miłosierdziu Chrześcijańskim”, „Sodalis Marianus”, „Przeglądzie Polskim”.

Źródła: Biblioteka Kórnicka, Listy Marii z Gniewoszów Harsdorfowej do Heleny Mycielskiej 1886–1906, BK 12961; Nekrologia. Ś.p. Marya z Gniewoszów baronowa Harsdorfowa, „Miłosierdzie Chrześcijańskie” 1910, nr 2.

oprac. Dominika Gruziel

Malarka, rzeźbiarka, scenografka. Urodziła się 24 listopada 1908 roku w Starym Samborze. W latach 1929–1935 studiowała rzeźbę na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Współzałożycielka przedwojennej Grupy Krakowskiej (1932), była również inicjatorką jej reaktywacji w 1957 roku. Tworzyła kostiumy i dekoracje dla teatrów Cricot (1934–1939) i Cricot 2 (1956–1958)­­. Po raz pierwszy wystawiła swoje prace na Wystawie Dzieł Sztuki w 1933 roku we Lwowie. W czasie okupacji porzuciła rzeźbę na rzecz malarstwa, projektowała też okładki podziemnych wydawnictw. W 1946 roku wzięła udział w wystawie Grupy Młodych Plastyków, w 1948 roku jako członkini Klubu Artystów współorganizowała wystawę sztuki nowoczesnej w krakowskim Pałacu Sztuki. W ostatniej dekadzie życia stworzyła najwybitniejsze prace malarskie, posługując się techniką monotypii. W 1958 roku Jarema miała wystawę indywidualną w Kordegardzie Gmachu Ministerstwa Kultury i Sztuki. Dzieła artystki wystawiono na Międzynarodowym Biennale Sztuki w Wenecji w 1958 roku. Zaprojektowała również pomnik ku czci robotników zabitych podczas demonstracji poparcia dla strajku w fabryce Semperit w 1936 roku, który wzniesiono na Cmentarzu Rakowickim w 1951 roku. Zmarła 1 listopada 1958 roku w Krakowie i została pochowana na Cmentarzu Salwatorskim. W 2006 roku na krakowskich Plantach stanęła rzeźba Fryderykowi Chopinowi, zaprojektowana przez Jaremę w 1949 roku.

Źródło: B. Ilkosz, Maria Jarema 1908–1958, Fundacja Instytut Promocji Sztuki, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Warszawa 1998.

oprac. Ewa Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet

Malarka, portrecistka. Urodziła się 21 listopada 1819 w Warszawie. Wywodziła się z dobrze sytuowanej rodziny o szerokich koneksjach handlowych. Jej ojcem był Filip Adolf Baumann, aktywny działacz warszawskiej gminy ewangelicko-augsburskiej oraz właściciel dobrze prosperującej fabryki. Matka Elizabeth, Joanna Fryderyka Reyer, pochodziła z Sopotu. To właśnie do jej siostry Haliny w 1830 r. przyjechała nastoletnia Elizabeth. Ciotka malarki mocno wspierała Elizabeth w jej zamiarach zostania malarką, co w XIX w. nie mieściło się w normach społecznych. Charyzmatyczna, zdecydowana i uparta, pierwsze obrazy namalowała w Gdańsku. Zakochała się w tym mieście, uwielbiała ówczesną atmosferę oraz architekturę, której unikatowość przelewała na płótno. W 1838 r. wyjechała do Düsseldorfu, gdzie rozpoczęła studia artystyczne. Już sześć lat później Elizabeth Baumann z sukcesem wystawiała i sprzedawała swoje obrazy. W 1849 r. wraz z mężem Jensem Adolfem Jerichau zamieszkała w Kopenhadze. Mimo dość licznego potomstwa (posiadała dziewięcioro dzieci), była bardzo aktywna zawodowo. Obracała się w kręgach artystycznych, literackich. Zaczęła odnosić wielkie sukcesy, zdobyła uznanie w całej Europie. W 1852 r. zorganizowano wystawę jej prac w Londynie oraz w Buckingham Palace podczas prywatnej audiencji u królowej Wiktorii. Kolejne lata to liczne wystawy w całej Europie. Ciekawym faktem jest to, że pomimo licznych zamówień, które otrzymywała – była bowiem również doskonałą portrecistką – tylko nieliczne propozycje były z Polski. W latach 70. XIX w. odbyła liczne podróże po Bliskim Wschodzie i Grecji. Była jedyną kobietą malarką, która uzyskała zgodę na wstęp do haremu, co zaowocowało powstaniem wielu doskonałych dzieł prezentujących życie codzienne seraju. Jej znakomita pozycja zawodowa przekładała się na wysokie dochody finansowe, z których utrzymywała się rodzina Elizabeth. Była również autorką obrazów o tematyce patriotycznej, nawiązującej zarówno  do historii Danii, jak i Polski, m.in. ,,Dania’’ (1851) czy ,,Matka Polka” (1857). Jest uznawana za duńską malarkę narodową. W Polsce znajduje się zaledwie jeden obraz artystki, będący w zbiorach Fundacji im. Ciechanowieckich na Zamku Królewskim w Warszawie. Już u szczytu sławy, zdobywając uznanie w Europie i na Bliskim Wschodzie, wielokrotnie odwiedzała Gdańsk, zawsze akcentując przywiązanie do tego nadmorskiego miasta. Zmarła 11 lipca 1881 r. w Kopenhadze.

Źródła: M. Paszylka-Glaza, Elizabeth Jerichau Baumann (1819–1881) – niezwykła malarka i kobieta, wykład w ramach cyklu Akademia Dawnego Gdańska, Instytut Kultury Miejskiej, 25 marca 2015 r., Gdańsk; Dansk Biografisk Lexikon, http://www.kvinfo.dk/side/170/bio/827/ (dostęp 04.10.2015).

oprac. Dominika Ikonnikow, Metropolitanka

Pisarka i poetka, pierwsza powieściopisarka opisująca Zagładę z perspektywy kobiecej. Urodziła się 14 sierpnia 1925 roku w Krakowie jako Baila Karmel w rodzinie Hirscha i Simchy Mindli z domu Rosenbaum. Przeszła przez krakowskie getto oraz obozy w Płaszowie, Skarżysku-Kamiennej i Lipsku. Po wojnie dwa lata mieszkała w Sztokholmie, gdzie Czerwony Krzyż zapewnił jej leczenie i rehabilitację. Następnie wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych. Już w 1947 roku ukazał się jej tomik wierszy pisanych razem z siostrą Henryką Śpiew za drutami. Ukończyła Hunter College na Uniwersytecie Nowojorskim oraz Radcliffe College w Cambridge. W 1953 roku wydała swoją pierwszą powieść Stephania. W 1969 roku ukazała się następna, An Estate of Memory, która jest uważana za pierwszą powieść opisującą Zagładę z kobiecej perspektywy. W latach 1979–1995 Karmel wykładała na prestiżowej uczelni Massachusetts Institute of Technology. Zmarła na 30 października 2000 roku w Cambridge.  

Źródło: K. Czerwonogóra, Ilona Karmel. Obszar pamięci, [w:] Krakowski szlak kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek. Tom II, pod red. E. Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2010.

oprac. Ewa Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet

Działaczka socjalistyczna i emancypacyjna, senatorka w II RP i posłanka w PRL. Urodziła się 1 stycznia 1876 roku w Tarnowie w ubogiej żydowskiej rodzinie. W 1900 roku wstąpiła do Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego. Prowadziła Organizację Kobiet PPSD na Śląsku Cieszyńskim, zakładała koła kobiece, redagowała „Głos kobiet”. Była inicjatorką i organizatorką pierwszych obchodów Międzynarodowego Dnia Kobiet w 1911 roku. Podczas I wojny światowej działała w Lidze Kobiet Galicji i Śląska Cieszyńskiego. Zaangażowana na rzecz przyłączenia Śląska Cieszyńskiego do Polski, w latach 1918–1920 była członkinią Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego. W latach 1919-1939 członkini Rady Naczelnej Polskiej Partii Socjalistycznej, z ramienia której w latach 1925–1935 pełniła funkcję senatorki. Działała również w Poradni Świadomego Macierzyństwa. W 1947 roku została posłanką Sejmu Ustawodawczego. Zmarła 22 listopada 1952 roku w Warszawie, tuż po wyborze do Sejmu PRL I kadencji.

oprac. Ewa Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet

Działaczka ludowa i oświatowa, nauczycielka, posłanka na sejm, redaktorka i publicystka. Urodziła się 20 grudnia 1879 roku w Warszawie. Uczęszczała na tajną pensję Zuzanny Morawskiej, a następnie do szkoły gospodarczej generałowej Zamojskiej dla córek ziemiańskich w Kuźnicach. W latach 1905–1908 studiowała historię i literaturę na Uniwersytecie we Lwowie. Pracowniczka wydawanego od 1907 roku czasopisma „Zaranie”, wokół którego skupiała się grupa postępowych działaczy chłopskich. Prowadziła tam dział kulturalno-oświatowy oraz korespondencję z czytelnikami. W 1911 roku dzięki jej staraniom zaczął ukazywać się dodatek „Świt – Młodzi Idą”, wokół którego skupił się postępowy ruch młodzieży wiejskiej. Rok później pojawił się kolejny redagowany przez nią dodatek „Sprawy Szkolne”, skupiony wokół zagadnień wiejskiej oświaty. Angażowała się w działalność Towarzystwa Kółek Rolniczych im. Staszica. Razem z Jadwigą Dziubińską opracowała założenia programowo-organizacyjne pierwszych szkół rolniczych. Przez lata marzyła o utworzeniu własnej szkoły. Cel został zrealizowany. W 1913 roku otworzyła szkołę gospodarczą dla dziewcząt w Krasieninie. Stała się jej „ukochanym dzieckiem”. Jako fundatorka miała głos decydujący w kwestii programu kształcenia i wychowania. „Często przebywa dłuższy czas w szkole, jest jej duszą i słońcem. Całymi godzinami wykłada, w wolnych chwilach od lekcji, miewa pogadanki i opowiadania, rozwija umysły i serca”. W 1915 roku została aresztowana przez władze carskie za działalność w „Zaraniu". Po pobycie w warszawskim więzieniu wywieziona do Moskwy i osadzona na Tagance. Dzięki wysiłkom rodziny zwolniona za kaucją. Po zwolnieniu spędziła dwa lata w Petersburgu, włączając się m.in. w działania Polskiego Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny i prowadzenie kursu  przygotowawczego dla nauczycielek i ochroniarek. Po powrocie do kraju w 1918 roku zaangażowała się w prace Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”. Znalazła się na liście członków Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej, powstałego 7 listopada 1918 roku w Lublinie, zajmując w nim stanowisko wiceminister. Rok później została posłanką do Sejmu Ustawodawczego z okręgu lubelskiego. Wybierano ją w tym okręgu trzykrotnie, aż do roku 1930. Całe życie prowadziła bogatą działalność społeczną. Pełniła funkcję sekretarza w Polskim Towarzystwie Krajoznawczym. Uczestniczyła w pracach Instytutu Oświaty i Kultury im. Staszica, Towarzystwa Oświaty Demokratycznej „Nowe Tory” oraz Towarzystwa Kultury Polskiej. Współpracowała ze Związkiem Zawodowym Rolników, wspierała działalność Związku Młodzieży Wiejskiej RP. Przez wiele lat była nauczycielką w Państwowym Seminarium dla Nauczycielek Rzemiosł w Warszawie. W lipcu 1942 roku aresztowana przez gestapo we własnym mieszkaniu. Osadzona na Pawiaku, a następnie wywieziona do więzienia w Berlinie, gdzie zmarła 21 sierpnia 1945 roku.

Źródła: G. Kowalska, Irena Kosmowska, http://kobietynawsi.pl/Irena-Kosmowska [dostęp: 25.08.2015]; R. Kociowa, Irena Kosmowska, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1960.

oprac. Gosia Kowalska, Kobietynawsi.pl

Krakowska fotografka, pierwsza kobieta wykonująca ten zawód w Krakowie. Przyszła na świat 8 grudnia 1845 roku w Lipniku w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. Była córką Ignacego (Izaka) Kriegera i Hani (Anny) z Thierbergerów. Prawdopodobnie odbyła edukację; wiadomo, że potrafiła czytać i pisać. W 1859 roku rodzina Kriegerów przeniosła się do Krakowa, gdzie ojciec otworzył zakład fotograficzny, w którym zajmował się głównie typową fotografią portretową. W 1889 roku, po śmierci ojca Amalii, zakład fotograficzny oficjalnie przejął starszy brat Amalii, Natan. Amalia prawdopodobnie od samego początku funkcjonowania zakładu aktywnie uczestniczyła w jego prowadzeniu, z czasem stając się jego współwłaścicielką, a ostatecznie właścicielką. Zdjęcia autorstwa rodzeństwa Kriegerów ukazywały się w „Roczniku Krakowskim“ czy „Bibliotece Krakowskiej“. Z powodów marketingowych większość zdjęć sygnowana była nazwiskiem Ignacego Kriegera. Od 1909 roku Amalia była jedną z dwóch kobiet – członkiń Stowarzyszenia Fotografów Przemysłowych, wstąpiła także do Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa. W ówczesnych czasach kobiety parające się zawodowo fotografią stanowiły rzadkość, wyjątkiem były kobiece zakłady Jadwigi Golczówny i Marii Nowaczyńskiej działające w Warszawie. W 1926 roku Amalia utworzyła fundację poświęconą opiece nad fotografiami Kriegerów, by zadbać o spuściznę swojej rodziny. Całe wyposażenie pracowni i kilka tysięcy klisz trafiło najpierw do Muzeum Przemysłowego, następnie do Biblioteki Akademii Sztuk Pięknych i Muzeum Historycznego. Niestety, wyposażenie atelier zaginęło, a zbiór klisz uległ rozproszeniu. Mimo to, wiele z fotografii sygnowanych nazwiskiem Krieger przetrwało do dziś i stanowi unikalny zapis życia Krakowa przełomu wieków. Amalia Krieger zmarła 21 września 1928 roku i została pochowana na cmentarzu żydowskim przy ul. Miodowej w Krakowie.

Źródło: O. Kruk, Amalia Krieger. Pionierka krakowskiej fotografii, [w:] Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek. Tom III, pod. red. E. Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2011.

oprac. Maja Haber, Krakowski Szlak Kobiet

Najwybitniejsza polska działaczka emancypacyjna, nazywana „Hetmanką” i „Sterniczką”. Urodziła się 15 stycznia 1859 roku w Warszawie. Jej matka, Ewelina Jastrzębiec-Porczyńska, należała do Entuzjastek – pierwszej polskiej grupy emancypantek. W latach 1885–1887 Kuczalska-Reinschmit studiowała nauki ścisłe w Genewie. W 1889 roku wzięła udział w międzynarodowym kongresie kobiecym w Paryżu, gdzie powstała Unia Powszechna Kobiet. Po powrocie do Warszawy założyła filię Unii. Na jednym z jej spotkań w 1890 roku poznała swoją najbliższą współpracowniczkę i partnerkę – Józefę Bojanowską. Kuczalska-Reinschmit była publicystką, autorką broszur, artykułów i sztuki teatralnej, publikowała między innymi w „Kurierze Warszawskim”, „Tygodniku Ilustrowanym” i „Kurierze Codziennym”. W 1891 roku zorganizowała pierwszy tajny zjazd działaczek emancypacyjnych ze wszystkich zaborów w Warszawie. W latach 1895–1897 wydawała we Lwowie „Ster”. W 1907 roku w Warszawie założyła Związek Równouprawnienia Kobiet Polskich i wznowiła wydawanie „Steru”, który ukazywał się do 1914 roku. Prowadziła Czytelnię Naukową dla Kobiet i salon przy ulicy Marszałkowskiej w Warszawie. W 1911 roku w Resursie Obywatelskiej odbył się jubileusz jej pracy. Od 1910 roku ciężko chorowała, dlatego redagowanie „Steru” przejęła Józefa Bojanowska. Do śmierci pozostała przewodniczącą ZRKP. Zmarła 13 września 1921 roku w Warszawie.

oprac. Ewa Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet

Farmaceutka i działaczka społeczna, żyła w latach 1866–1937. Wpadła na genialny pomysł wsparcia kobiet farmaceutek: połączyła kształcenie młodych dziewcząt w tym zawodzie z zapewnieniem im pracy, możliwie niezależnej od wpływu przeciwników kobiet-aptekarek, oraz wpływów zamkniętego, zmaskulinizowanego dotąd środowiska aptekarskiego. W 1901 roku założyła w Petersburgu aptekę prowadzoną przez kobiety. To kobiety zarówno przygotowywały sprzedawane w niej lekarstwa, jak i prowadziły sprzedaż, wykonywały wszystkie niezbędne prace potrzebne do funkcjonowania apteki. Apteka była chwalona również w prasie zagranicznej. Jednak mierzyła się także z przejawami mizoginii: zdarzały się najścia agresywnych przeciwników pracy kobiet w farmacji. Leśniewska nie poddawała się jednak. W 1902 roku otworzyła szkołę aptekarską dla kobiet w Petersburgu. Nowatorstwo jej polegało także na tym, że uczennice mogły się nie tylko doskonale wykształcić, ale także znaleźć praktyczne doświadczenie i zatrudnienie w działającej już kobiecej aptece.

Nauka w szkole aptekarskiej dla dziewcząt trwała dwa lata. Szkoła cieszyła się popularnością wśród mieszkanek Europy. W latach 1902–1916 w szkole Leśniewskiej wykształciło się niemal 300 farmaceutek, w tym m. in. Polki, Rosjanki, Litwinki i Łotyszki. Po rewolucji w Rosji Antonina Leśniewska zamieszkała w Warszawie. Tutaj także założyła aptekę, a raczej Aptekę Marszałkowską. W 1933 roku uzyskała ona koncesję. Mieściła się przy ulicy Marszałkowskiej 72. Więcej o historii i herstorii farmacji można się dowiedzieć w Muzeum Farmacji w Warszawie, którego patronką jest Antonina Leśniewska.

oprac. Agnieszka Sosińska

Działaczka społeczna i polityczna. Pionierka polskiej socjologii empirycznej. Urodziła się w Bochni jako Malka Lipschütz prawdopodobnie 15 lipca 1870 lub 1876 roku. W drugiej połowie lat 90. rozpoczęła studia ekonomiczne w Berlinie, które kontynuowała na wydziale prawa Uniwersytetu Zuryskiego, gdzie w 1901 uzyskała dyplom doktory nauk społecznych na podstawie dysertacji napisanej pod opieką naukową Heinricha Herknera,jednego z założycieli Niemieckiego Towarzystwo Socjologicznego. Już podczas studiów zaangażowana w kwitnący w tamtym okresie studencki ruch socjalistyczny, interesowała się problematyką socjalną, problemami społecznymi, w tym bezrobociem oraz migracjami. W 1899 wstąpiła do zuryskiej sekcji Zagranicznego Związku Socjalistów Polskich, przekształconego wkrótce w Oddział Zagraniczny PPS. W pierwszych latach XX w. pisała do polskich lewicowych pism: „Ogniwa” i „Naprzodu”. Bardzo aktywna również na polu emancypacji kobiet – od 1903 utrzymywała kontakty ze środowiskiem krakowskich emancypantek. Wielokrotnie wspominana w „Nowym Słowie” jako współpracowniczka działu społecznego. Jedna z współautorek Głosu kobiet w kwestyi kobiecej, w którym opublikowała analizę porównawczą pt. Stanowisko kobiety wobec prawa cywilnego, uwzględniającą wprost społeczno-kulturowy kontekst powstawania systemów normatywnych oraz ich wpływ na stosunki społeczne. Pracowała też nad zmianami w austro-węgierskim kodeksie cywilnym. W 1903 wyszła za mąż za kolegę ze studiów Hermana Balsigera. Rok później urodziła ich jedyną córkę Jadwigę (zm. 1916 r.), z którą po rozstaniu z mężem w 1908 wyjechała do Krakowa, gdzie spędziła ok. 10 lat życia. W okresie krakowskim wykładała ekonomię i socjologię na Uniwersytecie Ludowym im. A. Mickiewicza. Należała do Organizacji Kobiecej Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej, pracowała w Polskim Towarzystwie Emigracyjnym. Pisała dla „Polskiego Przeglądu Emigracyjnego” i „Jedności Robotniczej”. W początkach II RP przeprowadziła się do Warszawy, gdzie podjęła pracę w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej. Później współpracowała m.in. z Polskim Towarzystwem Pomocy Społecznej. Należała do PPS i MOPR. W latach 30. angażowała się też w lokatorski ruch spółdzielczy. Jest zasłużoną dla nauki polskiej tłumaczką tekstów z dziedziny nauk społecznych. Sama publikowała artykuły często oparte na analizach porównawczych sytuacji w krajach europejskich. Jako socjolożka, tworzyła nowatorskie standardy prowadzenia badań empirycznych. Współpracowała głównie z Instytutem Gospodarstwa Społecznego, wydawcą Społecznych skutków bezrobocia wśród fizycznych robotników przemysłowych m.st. Warszawy w świetle ankiety roku 1931/1932, opracowania wzorowego dla badań tej tematyki. Losy Balsigerowej z końca lat 30. i okresu wojny nie są znane, aż do aresztowania przez gestapo w maju 1943. Wiadomo, że zostania osadzona na Pawiaku, skąd wywieziono ja do Ravensbrück. Tam zmarła prawdopodobnie 29 czerwca 1944 roku.

Źródło: Z. Noworól, Maria Lipszyc-Balsigerowa – pionierka polskiej socjologii empirycznej, [w:] Obserwatorki z wyobraźnią. Etnograficzne i socjologiczne pisarstwo kobiet, pod red. G. Kubicy i K. Majbrody, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2014, s. 361–379.

oprac. Zofia Noworól

Działaczka lewicy syjonistycznej. Urodziła się 9 listopada 1914 roku w Betnie w rodzinie kupieckiej. Już jako nastolatka zaangażowała się w działalność i dołączyła do syjonistyczno-lewicowej organizacji Frajhajt. Jej działalność wiązała się z pracą w kibucu, ale pracowała też na rzecz organizacji syjonistycznych, takich jak Frajhajt, Ha-Chaluc czy Dror. Jeszcze przed wybuchem wojny była jedną z delegatek 21. Kongresu Syjonistycznego w Genewie. Po wybuchu II wojny światowej mieszkała w Kowlu i Lwowie. W 1940 roku Cywia Lubetkin przeniosła się do Warszawy i podjęła działania w siedzibie Droru przy ul. Dzielnej 34, gdzie odpowiedzialna była za stworzenie i utrzymanie sieci kontaktów między gettami. W getcie warszawskim stała się też jedną z inicjatorek młodzieżowej organizacji zbrojnej – Antyfaszystowskiego Bloku. Podczas Wielkiej Akcji Likwidacyjnej w getcie warszawskim była jedną z inicjatorek zawiązania Żydowskiej Organizacji Bojowej. Wraz z organizacją brała udział w dwóch zbrojnych wystąpieniach przeciwko nazistom: w styczniu 1943 roku i podczas powstania w getcie warszawskim w kwietniu i maju 1943 roku. Na początku maja wraz z wycofującymi się bojowcami trafiła do bunkra przy Miłej 18. 10 maja 1943 roku została wydelegowana przez dowództwo do nawiązania kontaktu z bojownikami w innych bunkrach oraz by znaleźć sposób ewakuacji dla ludzi pozostałych w getcie. Tego samego dnia bunkier na Miłej został wykryty i większość przebywających w nim osób zginęła. Po wydostaniu się z getta kanałami wraz z resztką bojowników, Cywia Lubetkin rozpoczęła życie w ukryciu „po aryjskiej stronie” i podjęła współpracę z Armią Ludową. W trakcie powstania warszawskiego walczyła nadal jako członkini ŻOBu, w AL przyjmując pseudonim Celina. Po zakończeniu wojny i wyzwoleniu zaangażowana była dalej w ruch syjonistyczny. W styczniu 1945 roku wróciła do Warszawy, by tam odnaleźć ocalałych z Zagłady i namówić ich do emigracji do powstającego wówczas państwa Izrael. W 1946 roku nielegalnie udało jej się do Palestyny dostać, gdzie założyła kibuc Lochamej ha-Getaot (Dom Bojowników Gett). W 1961 roku jako świadkini wzięła udział w procesie Adolfa Eichmana w Jerozolimie. Pod koniec życia spisała swoje wspomnienia po hebrajsku w książce Zagłada i powstanie – polskie tłumaczenie ukazało się w 1999 roku. Zmarła 11 lipca 1978 roku w kibucu Dom Bohaterów Gett w wieku sześćdziesięciu czterech lat. 

Źródła: B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2013; E. Janicka, Festung Warschau. Raport z oblężonego miasta, Krytyka Polityczna, Warszawa 2011.

oprac. Natalia Judzińska

Jedna z najważniejszych artystek nurtu art déco, znana za granicą jako Tamara de Lempicka, przyszła na świat jako Maria Górska prawdopodobnie w 1896 lub 1898 roku. Dzieciństwo spędziła w Warszawie, wychowywana przez matkę i babkę. W 1914 roku zamieszkała u krewnych w Petersburgu, gdzie zapisała się na kursy prowadzone na Akademii Sztuk Pięknych oraz poznała Tadeusza Łempickiego, z którym w 1916 roku wzięła ślub; w tym samym roku urodziła córkę (Marię Krystynę, nazywaną Kizette). Po wybuchu rewolucji październikowej (1917) rodzina zdecydowała się na ucieczkę za granicę. Ostatecznie osiedli w Paryżu, gdzie Łempicka – namawiana przez studiującą architekturę siostrę – podjęła naukę w prywatnej szkole artystycznej Academie Ranson, najpierw w pracowni Maurice’a Denisa, a następnie Andre Lhote’a. Czerpała inspiracje zarówno od dawnych mistrzów, jak i ze współczesnych nurtów, dzięki czemu wypracowała własny, oryginalny styl malarski. Jej twórczość doskonale wpisała się w nurt art déco i szybko trafiła w gusta paryskich klientów. W latach 20. i 30. artystka stała się rozchwytywaną portrecistką, szczególnie cenioną przez zamożną burżuazję. Brała udział w licznych wystawach w Paryżu i za granicą, m.in. w Mediolanie i Pittsburghu. W tym okresie powstało także jedno z jej najsłynniejszych dzieł, Autoportret za kierownicą (Tamara w zielonym Bugatti), którego reprodukcja znalazła się na okładce magazynu „Die Dame”. Aby zrealizować wszystkie zamówienia, Łempicka malowała po kilkanaście godzin dziennie. W krytykach wzbudzała mieszane uczucia, zarzucano jej m.in. zbyt odważne eksponowanie na obrazach kobiecego ciała: sprężystego, młodego, często naładowanego erotyzmem. Wszelkie „kontrowersje” tylko zwiększyły popularność malarki, której twórczość splatała się ściśle z jej dekadenckim życiem prywatnym, licznymi romansami oraz otwartą biseksualnością. W 1938 roku, w obliczu coraz bardziej napiętej sytuacji politycznej ogarniającej Europę, Łempicka zdecydowała się – wspólnie z drugim mężem, baronem Raoulem Kuffnerem – na wyjazd do Stanów Zjednoczonych. W latach 40. w Hollywood początkowo powtórzyła paryski sukces portrecistki oraz zyskała rozgłos dzięki świadomie kreowanej legendzie artystki-dekadentki. Zmiany w sztuce powojennej sprawiły jednak, że wypracowana przez nią estetyka przestała być interesująca. Malarka bez powodzenia eksperymentowała z nowymi prądami artystycznymi. Po śmierci męża w 1962 roku przeniosła się najpierw do Teksasu, a następnie do Cuernavaca w Meksyku, gdzie zmarła 18 marca 1980 roku.

Źródła: A. Morawińska, Tamara Łempicka, [w:] Artystki polskie. Katalog wystawy, pod red. A. Morawińskiej, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1991; M. Wróblewska, Tamara Łempicka (Tamara de Lempicka), „Culture.pl”, 21 września 2010, http://culture.pl/pl/tworca/tamara-lempicka-tamara-de-lempicka (dostęp: 20 marca 2017).

oprac. Karolina Dzimira-Zarzycka

Pisarka, publicystka, nauczycielka, działaczka społeczna na rzecz oświaty kobiet. Urodziła się w 1837 r. w Płocku. Po zakończeniu nauki na warszawskiej pensji, wyjechała do Paryża, gdzie w latach 1860–66 pracowała w Instytucie dla Panien Polskich, działającym przy Hotelu Lambert oraz jako sekretarka Adama Jerzego Czartoryskiego. Po powrocie z Francji osiadła we Lwowie, gdzie stała się jedną z najbardziej rozpoznawalnych osób w lwowskich środowisku działaczy społecznych.  W 1869 rozpoczęła starania na rzecz tworzenia żeńskich seminariów nauczycielskich w Galicji. Pierwsze seminarium tego typu zostało założone we Lwowie w 1871 roku. Machczyńska pracowała w nim jako nauczycielka języka polskiego aż do przejścia na emeryturę (1900). Od ok. 1887 lobbowała na rzecz utworzenia wyższych kursów dla kobiet. Do jej najważniejszych prac o problemach oświaty kobiet należą Młoda nauczycielka (1863), O wychowaniu żeńskim (1869), O potrzebie wyższego zakładu naukowego dla kobiet w Galicji (1894), Rzut oka na literaturę pedagogiczną i ludową niewieściego pióra w Polsce (1894), O potrzebie zakładania większej ilości seminariów nauczycielskich żeńskich w Galicji (1897). Była aktywną członkinią Towarzystwa Pracy Kobiet i Towarzystwa Oszczędności Kobiet, współzałożycielką, a później osobą pełniącą istotne funkcje administracyjne w Związku Koleżeńskim Byłych Seminarzystek i Nauczycielek we Lwowie (1891–1903), Schronisku dla Nauczycielek (1902), Związku Nauczycielek (1903-09), Towarzystwie Opieki Obywatelskiej nad Internatem dla Kandydatek Seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego we Lwowie (1892–1914), Zjednoczeniu Polskich Chrześcijańskich Towarzystw Kobiecych (1912) i Gościnie, biurze informacji o organizacjach kobiecych na ziemiach polskich z siedzibą w Krakowie (1913).  W 1915 współzałożyła Bursę Przemysłową Panien Polskich Miasta Krakowa dla Dziewcząt Sierot po Poległych Rodakach i Ofiarach Wojny. Autorka poczytnych powieści i zbiorów opowiadań dla dzieci i ludu: Szkółka wiejska (1856), Powieści dla młodocianego wieku (1868); Złota Księga (1870); Opowiadanie dla ludu (1883); Pobudka (1909); Powrotna fala (1917). Publikowała artykuły m.in. w „Szkole”, „Tygodniku Mód”, „Kronice Warszawskiej”, „Przyjacielu Dzieci”, „Nauczycielce”, „Bibliotece Warszawskiej”, „Kronice Warszawskiej”. Na przełomie 1913 i 1914 objęła funkcję redaktorki „Świtu dla Kobiet Pracujących”, dodatku do czasopisma „Świt”. Zmarła w 1919 w Krakowie. Machczyńska była pionierką badań historii kobiet na ziemiach polskich (Kobieta polska 1912). W spuściźnie działaczki, przechowywanej w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie, znajduje się gromadzona przez nią bogata kolekcja dokumentów dotyczących szeroko rozumianej aktywności społecznej kobiet, głównie w Galicji. Materiały miały posłużyć przyszłym badaczom historii ruchów kobiecych na ziemiach polskich na przełomie wieków. 

Źródła: M. Strzelecka, Antonina Machczyńska, Drukarnia Tow. Św. Michała Arch., Lwów 1932; Biblioteka Narodowa w Warszawie, Spuścizna Antoniny Machczyńskiej, IV.9812, II.9813 do II.9816, IV.9812, IV.9824 do IV.9830.

oprac. Dominika Gruziel

Działaczka Związku Młodzieży Wiejskiej RP „Wici” i ruchu ludowego, historyczka, redaktorka, publicystka. Urodziła się 5 kwietnia 1911 r. w Przemykowie na Kielecczyźnie, w chłopskiej rodzinie z tradycjami społecznikowskimi. Po ukończeniu szkoły powszechnej kontynuowała naukę w Państwowym Gimnazjum im. N. Żmichowskiej w Warszawie. W tym czasie trafiła w szeregi ZMW RP „Wici” i została oddaną orędowniczką wiciarskich idei: demokracji, poszanowania człowieka i egalitaryzmu. Podczas studiów historycznych na Uniwersytecie Warszawskim wstąpiła do Związku Młodzieży Ludowej, była członkinią Zarządu i sekretarzem warszawskiego koła ZMW RP, a od 1931 r. Stronnictwa Ludowego. Po ukończeniu studiów pracowała w archiwum Instytutu Najnowszej Historii Polski. W 1937 r. weszła do Zarządu Głównego ZMW RP, została przewodniczącą Komisji Koleżanek i redaktorką ukazującego się w tygodniku „Wici” działu „Wiciarka” poświęconego kwestiom emancypacji kobiet na wsi. Wykładała na kursach, konferencjach. Wraz z wybuchem wojny została zmobilizowana przez Przysposobienie Wojskowe Kobiet. Gdy tylko Stronnictwo Ludowe zorganizowało własny ruch oporu „Roch”, przystąpiła do jego formacji wojskowej – Batalionów Chłopskich. W Komendzie Głównej BCh objęła funkcję szefa łączności i kolportażu. Jesienią 1941 r. „wpadła” z walizką wypełnioną prasą podziemną. Trafiła na Pawiak. Brutalnie przesłuchiwana przez gestapo nie ujawniła żadnych danych. Rok później została wywieziona do obozu w Auschwitz. W 1943 r. na 7 miesięcy trafiła do bunkra śmierci, a swój powrót do obozu w Brzezince nazwała „zmartwychwstaniem”. 28 października 1944 r. dołączyła do transportu do Ravensbrück, skąd została uwolniona 25 kwietnia 1945 r. przez Szwedzki Czerwony Krzyż. Zarówno w więzieniu, jak i obozach uczestniczyła w działaniach konspiracyjnych. Po wojnie zaangażowała się w odbudowę Stronnictwa Ludowego oraz ZMW RP „Wici”. Okres stalinizmu był dla niej nie do zaakceptowania. W 1948 r. ZMW RP „Wici” został rozwiązany. Maria podjęła pracę w Komisji Historycznej przy NK PSL-Odrodzenie archiwizującej materiały dotyczące ruchu ludowego. Od 1953 roku pracowała w Zakładzie Historii Najnowszej Instytutu Historii PAN. Angażowała się w działania społeczne m.in. Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych, Chłopskiego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, Towarzystwa Burs i Stypendiów. Dzięki jej zaangażowaniu w rodzinnej wsi powstało przedszkole i świetlica. W 1955 r. została kierowniczką Redakcji Historycznej w Ludowej Spółdzielni Wydawniczej. W latach 1957–61 była posłanką w Sejmie. W 1964 r. została zatrudniona w Zakładzie II Wojny Światowej Instytutu Historii PAN. Kilka lat poświęciła na intensywną pracę nad zbiorowym wydaniem 3-tomowej „Encyklopedii Ruchu Ludowego”. Cały czas brała udział w życiu politycznym Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i organizacji kombatanckich. Angażowała się w wiele inicjatyw wydawniczych LSW poświęconych kluczowym postaciom ruchu ludowego. Zmarła 4 marca 1998 r. w Warszawie.

Źródła: Z ludźmi ku ludziom. Wspomnienia o Marii Maniakównie, pod red. M. Biernackiej, Z. Mierzwińskiej-Szybkiej, S. Młodożeniec-Warownej, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Warszawa 2000.

Oprac. Gosia Kowalska, Kobietynawsi.pl 

Lekarka i działaczka społeczna. Urodziła się w 1922 roku w Łodzi, w żydowskiej rodzinie o lewicujących tradycjach. Jako kilkuletnia dziewczynka stała się pierwowzorem Ali ze słynnego Elementarza Mariana Falskiego, zaprzyjaźnionego z jej matką Anną. W czasie II wojny światowej trafiła do warszawskiego getta, gdzie pobierała nauki w Żydowskiej Szkole Pielęgniarek prowadzonej przez Lubę Blum-Bielicką. Brała udział w powstaniu w getcie, a później w powstaniu warszawskim, za co została odznaczona Krzyżem Walecznych. Udając sanitariuszkę Czerwonego Krzyża, wyniosła z płonących ruin stolicy Marka Edelmana – przyszłego męża. Wspomnienia z tego okresu opisała w wydanej w 1994 roku Ali z elementarza – tytuł lektury nie zdradza jej przerażającej treści, na którą składają się historie głodu, śmierci i wyborów moralnych okresu Zagłady. Po wojnie wróciła do Łodzi, gdzie skończyła medycynę i pracowała jako pediatra oraz prowadziła działalność badawczą. Jej syn Aleksander wspomina: „Była wciąż zajęta. Albo organizowała poradnie i kolonie dla dzieci cukrzycowych, albo poradnie nerkowe dla dzieci, albo pisała prace naukowe i wyjeżdżała na stypendia”. Była nadzieją polskiej pediatrii, jednak na fali antysemickiej kampaii rozpętanej w 1968 roku nie została dopuszczona do obrony habilitacji. Zdecydowała się wyjechać wraz z dziećmi do Francji, gdzie budowała karierę od zera, zaczynając od monotonnej pracy laborantki analizującej krew szczurów i zarabiając na utrzymanie dodatkowymi dyżurami. Wspominała ten okres jako najgorszy w życiu. Pozycję zawodową odzyskała po pięciu latach, z czasem została szefową oddziału chemodializy, lecz w tym czasie jej łódzcy koledzy zdążyli już zdobyć profesury. We Francji zaangażowała się w działalność społeczną w organizacji Lekarze bez Granic – wszystkie urlopy wykorzystywała na wyjazdy w zapalne miejsca. Po 1980 roku współtworzyła organizację Lekarze Świata. Pracowała m.in. w Wietnamie (gdzie wyławiała z morza uchodźców, tzw. boat people), Czadzie, Afganistanie, Salwadorze, Bośni i Hercegowinie (na Bałkanach współtworzyła ośrodek pomocy ofiarom gwałtów). W czasie stanu wojennego w Polsce pomagała opozycji demokratycznej. Organizowała także staże dla polskich lekarzy oraz pomoc dla osób, które w Polsce nie mogły liczyć na skuteczne leczenie. Wysyłała dary dla polskich szpitali, w których w tamtym okresie brakowało leków. Pełniła funkcję prezeski Association Cahiers Littéraires, pierwszego wydawcy kwartalnika „Zeszyty Literackie”. W 1991 roku założyła Fundację Dzieci Niczyje, w której władzach zasiadała do śmierci. Od kilku lat osobom zasłużonym w pomocy krzywdzonym dzieciom przyznawana jest Nagroda im. Aliny Margolis-Edelman. Zmarła w Paryżu w 2008 roku.

Źródła:W. Bereś, K. Bumetko, Marek Edelman. Życie. Po prostu, Świat Książki, Warszawa 2008; A. Edelman, O rodzicach, „Zeszyty Literackie”, 2014, nr 125.

oprac. Ewa Kamińska-Bużałek, Łódzki Szlak Kobiet

„Pierwsza emancypantka polska”, pisarka dla ludu, publicystka, redaktorka „Tygodnika Literackiego”. Urodziła się w 1816 r. w Bninie k. Śremu. Zdobyła gruntowną wiedzę w zakresie literatury i historii, biegle posługiwała się językami niemieckim i francuskim. Pod koniec 1838 r. nawiązała kontakt z redakcją poznańskiego „Tygodnika Literackiego”, na której czele stał Antoni Woykowski. W 1840 r. przeniosła się do Poznania, gdzie założyła pensję dla dziewcząt. Program nauczania jej autorstwa odbiegał znacznie od przyjętych norm. Nie chciała kształtować „lalek”, które staną się bezwolną ozdobą salonu i mężowskiego boku, ale światłe, samodzielnie myślące obywatelki. Takie podejście wywołało dezaprobatę ze strony konserwatywnej poznańskiej społeczności. Pensja została szybko zamknięta. Julia związała się z Woykowskim, co wywołało skandal i naraziło oboje na ostracyzm. Kamienica przy Starym Rynku, w której zamieszkali, pełniła nie tylko funkcję redakcji „Tygodnika”, ale przyciągała również artystów i liberałów. Julia zajmowała się sprawami administracyjnymi i finansowymi Tygodnika i archiwizowała związaną z nim działalność. Z upływem czasu stała się faktyczną redaktorką pisma, które pod jej wpływem nabrało radykalnego charakteru. Interesowała się oświatą ludu, odzyskaniem niepodległości oraz emancypacją kobiet. Pisała artykuły, w których krytykowała opresyjność ówczesnego systemu społecznego, hipokryzję kleru, fanatyzm i nietolerancję. Będąc pod obstrzałem Kościoła, środowisk konserwatywnych i władz pruskich, ostentacyjnie nie liczyła się z ich opinią. Stworzyła zbiór stylizowanych na proste piosnki dla ludu, ale rewolucyjnych wierszy wzywających chłopów do buntu wobec wyzysku. Wiersze tak mocno wrosły w chłopską kulturę, że po latach etnografowie traktowali je jako autentyczną twórczość ludową. Była autorką nowoczesnych podręczników dla dzieci. W 1843 r. ukazał się drukiem Mały Tadzio, elementarzyk dla grzecznych chłopczyków, a następnie Marynia mała, elementarz dla dziewcząt polskich. Pisała również podręczniki historii ojczystej dla ludu. We współpracy z nauczycielami wiejskimi redagowała „Pismo dla Nauczycieli Ludu i Ludu Polskiego”. Zawarte w nim innowacyjne treści przysporzyły Woykowskim kolejnych wrogów. W 1846 r. wskutek nieustających ataków Pismo i „Tygodnik Literacki” przestały się ukazywać. Okres Wiosny Ludów stał się dla Julii okazją do ożywienia działalności niepodległościowej. Walczyła nie tylko piórem. W 1848 r. wyjechała do Berlina ratować zamkniętych w Cytadeli Poznańskiej rewolucjonistów. Po powrocie do kraju założyła z mężem księgarnię z czytelnią. Wydawali pisane przez nią modlitewniki, które akcentowały wyłącznie sprawy patriotyczne, co spotkało się ze sprzeciwem władz kościelnych. Po nagłej śmierci męża w 1850 r. osamotniona Julia coraz bardziej pogrążała się w odmętach mistycyzmu i szaleństwa. Krocząca zawsze własnymi ścieżkami, niezłomna buntowniczka zmarła 9 sierpnia 1851 roku.

Źródło: T. Gospodarek, Julia Molińska-Woykowska (1816-1851), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1962.

oprac. Gosia Kowalska, Kobietynawsi.pl

Działaczka emancypacyjna i socjalistyczna, polityczka, posłanka na Sejm Ustawodawczy i Sejm III kadencji II RP. Urodziła się 4 lipca 1873 roku w Czerniowcach. Ukończyła seminarium nauczycielskie we Lwowie i zamieszkała z mężem Jędrzejem Moraczewskim w Stryju, gdzie założyła dwie organizacje kobiece: „Związek Kobiet” i „Pracę”. W 1896 roku wstąpiła do Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego. W 1908 roku została wybrana do zarządu partyjnego jako pierwsza kobieta. W 1915 roku włączyła się w organizowanie Ligi Kobiet Galicji i Śląska Cieszyńskiego, w czerwcu 1916 roku została jej przewodniczącą i przeprowadziła się do Krakowa. W 1917 roku objęła przewodnictwo również Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego, a w 1918 roku została wybrana na przewodniczącą zjednoczonej Ligi Kobiet Polskich. Była jedną z ośmiu kobiet wybranych w 1919 roku do Sejmu Ustawodawczego i jedyną posłanką reprezentującą partię socjalistyczną. W 1928 roku założyła Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet, którym kierowała do 1933 roku. W 1930 roku ponownie została wybrana do Sejmu, tym razem z listy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. Była posłanką do 1935 roku. Zmarła 16 listopada 1958 roku w Sulejówku.

oprac. Ewa Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet

Artystka cyrkowa, od 1990 roku Milanowianka. Urodziła się 2 lutego 1934 roku w Krasnym koło Lublina. W wieku szesnastu lat postanowiła zostać tancerką. Zdała egzamin do Opery Nowogrodzkiej, gdzie szybko zauważono jej talent i umiejętności. Młoda tancerka otrzymała pracę w grupie baletowej działającej w cyrku. Wtedy po raz pierwszy przyjechała do Julinka, gdzie mieściła się Baza Cyrkowa. Halina Mozes karierę cyrkową rozpoczęła od woltyżerki. Uprawiała ją, wspólnie z kilkuosobowym zespołem, przez pięć lat. W latach 50., które były złotym okresem polskiego cyrku, artystka prezentowała swoje umiejętności w Rosji, na Węgrzech, w Rumunii. Występowała też w Austrii, Finlandii i Izraelu. Za swoje zdolności i talent została nagrodzona w 1956 roku złotym medalem na Festiwalu Sztuki Cyrkowej w Warszawie. W 1965 roku występowała w paryskiej Olimpii, z którą wiązał ją miesięczny kontrakt. Prezentowała tam swoje umiejętności cyrkowe pomiędzy występami znanej brytyjskiej gwiazdy Petuli Clark. W 1969 roku dyrektor cyrku sprowadził (na początku cztery, później jeszcze trzy) tygrysy bengalskie i ussuryjskie. Ich tresura przypadła Halinie Mozes. W październiku 1971 roku Halina Mozes uległa poważnemu wypadkowi z udziałem tygrysa Amura, którego wychowała i z którym występowała. Po długim powrocie do zdrowia nadal pracowała z tygrysami do 1983 roku. Halina Mozes zmarła 14 sierpnia 2014 roku.

Źródło: D. Selka-Bonna, Kobieta i tygrys. Historia Haliny Mozes i Amura, [w:] Milanowianki, pod red. A. Ostrowskiej, Milanowskie Centrum Kultury, Milanówek 2014.

oprac. Daria Selka-Bonna, Milanowianki

Wybitna pisarka, dramatopisarka i publicystka, córka Wacława Nałkowskiego i Anny z Šafránków. Urodziła się 10 listopada 1884 roku w Warszawie, wykształcenie zdobywała na pensji oraz na tajnym Uniwersytecie Latającym, gdzie studiowała geografię, historię, językoznawstwo i ekonomię. Debiutowała w 1898 roku jako poetka w „Przeglądzie Tygodniowym” (wierszem Pamiętam), jako prozaiczka w 1903 roku w „Ogniwie” (opowiadaniem Orlica), a w 1906 roku wydała pierwszą powieść Kobiety. Autorka znanych powieści, opowiadań i dramatów, m.in. Granicy, Medalionów, Romansu Teresy Hennert czy Domu kobiet. Przez niemal całe życie pisała Dzienniki, które – odnalezione po jej śmierci i opracowane przez Hannę Kirchner – ukazały się w sześciu tomach. Była działaczką społeczną, członkinią organizacji kobiecych, współzałożycielką Związku Zawodowego Literatów Polskich, wiceprezeską polskiego PEN Clubu, redaktorką tygodnika „Kuźnica”. Współzakładała też i tworzyła w latach 1933–1937 grupę literacką „Przedmieście”. Publikowała w „Wiadomościach Literackich”, „Tygodniku Ilustrowanym”, „Kobiecie Współczesnej” i „Głosie prawdy”. Jako jedyna kobieta była członkinią Polskiej Akademii Literatury. Dwukrotnie otrzymała Państwową Nagrodę Literacką (w 1936 i 1953 roku). Nałkowska brała udział w pracach Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, w latach 1945–1947 była posłanką do Krajowej Rady Narodowej, w latach 1947–1952 pełniła funkcję posłanki na Sejm Ustawodawczy, a w latach 1952–1954 zasiadała w Sejmie PRL I kadencji. Mieszkała m.in. w Warszawie, Kielcach, Krakowie i Łodzi. Zmarła 17 grudnia 1954 roku w Warszawie, pochowano ją na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

Źródła: K. Dąbrowska, Zofia Nałkowska – życie i twórczość, http://culture.pl/pl/tworca/zofia-nalkowska (dostęp 17.11.2015); K. Błażejowska, Zofia Nałkowska: Co za nonsens – takie życie, takie zdychanie, http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/1,96856,17219054,Zofia_Nalkowska__Co_za_nonsens___takie_zycie__takie.html?disableRedirects=true (dostęp 17.11.2015).

oprac. Ewa Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet

Historyczka sztuki, badaczka, pionierka opracowania motywów żydowskich w polskiej sztuce, więźniarka nazistowskich obozów zagłady, autorka pamiętnika będącego zapisem przeżyć w krakowskim getcie. Urodziła się 20 września 1923 roku w Krakowie w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. Uczęszczała do szkoły powszechnej im. Dąbrówki i gimnazjum im. Adama Mickiewicza. Z powodu antysemickich zamieszek ostatni rok nauki przed wojną spędziła w prywatnym, koedukacyjnym gimnazjum im. H. Kołłątaja. W trakcie wojny rodzina Nelkenów mieszkała na terenie getta krakowskiego. W maju 1941, wycieńczona skrajnymi warunkami życia w getcie, Halina podjęła próbę samobójczą, z której wyratował ją brat. Swoje wspomnienia z tego okresu zawarła w Pamiętniku z getta w Krakowie. W trakcie wojny podejmowała się różnych prac: pomagała przy organizacji kwest, opiekowała się dziećmi, pracowała w fabryce szczotek, w sklepie elektrotechnicznym i koszarach dla lotników. W dalszych latach wojny przechodziła przez obozy w Płaszowie, Auschwitz, Ravensbrück, Malechowie i Lipsku. Po wojnie studiowała historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Do 1957 roku pracowała jako kustoszka w galerii malarstwa Muzeum Narodowego w Krakowie. W latach 1957–58 była dyrektorką Muzeum w Gliwicach. W 1958 wyjechała z Polski; najpierw pracowała jako asystentka w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, następnie wyjechała do Stanów Zjednoczonych. Od 1960 roku pracowała w Fogg Art Museum przy Uniwersytecie Harvarda. Między 1966 a 1980 rokiem wykładała na Tufts University w Medford, prowadząc kurs na temat sztuki i historii polskiej. W 1976 na Uniwersytecie Harvarda zorganizowała wystawę poświęconą portretom Aleksandra von Humboldta. Jej wieloletnie badania poświęcone motywom żydowskim w sztuce polskiej zaowocowały wystawą poświęconą tej tematyce, która miała miejsce w 1986 w Brandeis University. Trzy lata później wystawa została pokazana w Muzeum Narodowym w Krakowie. Jej doświadczenie w temacie judaików zebrane zostało w unikalnym dziele Images of a lost world: Jewish motifs in Polish painting, 1770–1945, wydanym w 1991 w Oxfordzie i Londynie. Jako wolontariuszka International Executive Service Corps dwukrotnie wyjeżdżała do Malawi i Zimbabwe, by chronić i archiwizować tamtejszą sztukę ludową. Prowadziła także działania edukacyjne skierowane do lokalnych artystów. Zmarła 15 marca 2009 roku.

Źródło: K. Kołodziejska, A jednak jestem! – O milczeniu Haliny Nelken, [w:] Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek. Tom III, pod red. E. Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2011.

oprac. Maja Haber, Krakowski Szlak Kobiet

Jej prawdziwe imię i nazwisko to Sonia Najman. Aktorka żydowskiego pochodzenia, urodzona 25 maja 1906 roku w małej wsi Szelachowskie niedaleko Białegostoku. Dzieciństwo spędziła w Baku (Azerbejdżan), gdzie rodzina Nejmanów wyjechała tuż przed I wojną światową. Po wojnie polsko-bolszewickiej w 1921 roku Nora rozpoczęła naukę w prywatnym gimnazjum koedukacyjnym Druskina w Białymstoku. W 1925 roku zdała maturę i wyjechała do Warszawy. Mimo sprzeciwu rodziców rozpoczęła naukę w Instytucie Filmowym Wiktora Biegańskiego. Zadebiutowała w 1926 roku niewielką rolą w grotesce Biegańskiego „Gorączka Złota”. Zaraz po tym debiucie dostała propozycję z wytwórni Leo-Film i zagrała niewielką rolę w „Czerwonym Błaźnie” Henryka Szaro. Związanie się kontraktem z tą wytwórnią poprawiło sytuację finansową młodej aktorki. Jednak po zagraniu w filmie „Kobieta” w reżyserii Szaro, gdzie dostała niewielką rolę wiejskiej dziewczyny, zakończyła współpracę z reżyserem. Niedługo potem wyszła za mąż za operatora filmowego Seweryna Steinwurzla, co rozpoczęło nowy etap w życiu aktorki. Zagrała w filmie Juliusza Gardana „Policmajster Tagiejew” i „Serce na ulicy”, występowała w najlepszych warszawskich kabaretach. W 1932 roku Ney została okrzyknięta „Królową Ekranu Polskiego” i następczynią Jadwigi Smosarskiej. W tym samym roku została zaangażowana do ekranizacji powieści Ferdynanda A. Ossendowskiego „Głos Pustyni”. Aktorka lansowała modę noszenia spodni przez kobiety. W 1933 roku zorganizowała bal, na którym strojem obowiązkowym dla kobiet był garnitur męskiego kroju. Po rozstaniu z pierwszym mężem związała się z krytykiem filmowym Józefem Frydem. W 1935 roku urodziła córkę Joannę i na kilka lat zrezygnowała z grania. Za namową męża w 1938 powróciła do zawodu, jednak kilkuletnia przerwa w graniu spowodowała, że powrót zakończył się niepowodzeniem. Swoją ostatnią rolę zagrała w „Doktorze Murku”, którego premiera odbyła się 9 kwietnia 1939 roku. Po wybuchu II wojny światowej Nora Ney wraz z córką uciekły za wschodnią granicę Polski, po czym zostały zesłane w głąb ZSRR. Zaraz po kapitulacji III Rzeszy powróciła do kraju, jednak nie było w nim już miejsca dla przedwojennej gwiazdy. Dostawała jedynie drugoplanowe i mniej znaczne role. W 1946 roku wraz z córką Joanną przybyła do Nowego Jorku. Do kraju już nigdy nie wróciła. W Nowym Świecie praca w amerykańskich filmach była nieosiągalna, barierą okazała się nieznajomość języka. Propozycję pracy w Teatrze Żydowskim Idy Kamińskiej musiała odrzucić, ponieważ nie znała języka jidysz. Wiążąc koniec z końcem, Nora imała się najrozmaitszych zajęć: archiwizowała dokumenty w firmach, opiekowała się dziećmi, osobami starszymi oraz prowadziła domy zamożnym Amerykanom. Zmarła 21 lutego 2003 roku w Encinitas w Kalifornii, miała wówczas 97 lat.

Źródła: Białostoczanie XX wieku, pod red. D. Boćkowskiego i J. Kwasowskiego, Książnica Podlaska, Białystok 2000; www.szlak.uwb.edu.pl – Szlak Dziedzictwa Żydowskiego w Białymstoku, Fundacja Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2007.

oprac. Natalia Wieczeryńska, Dziew/czyny

Aktorka i dziennikarka. Urodziła się 14 marca 1882 roku w Wadowicach jako córka Romana Pindelskiego i Franciszki z Brylińskich. Edukację zdobywała na Wyższych Kursach dla Kobiet im. Adriana Baranieckiego, w 1899 roku ukończyła Szkołę Dramatyczną Stanisława Knake-Zawadzkiego. Od następnego roku związana była z Teatrem Ludowym w Krakowie, w którym występowała do 1904 roku. Po rocznym angażu w Teatrze Polskim w Poznaniu porzuciła scenę na kilkanaście lat. W czasie I wojny światowej mieszkała w Wiedniu, gdzie odkryła żyłkę dziennikarską jako korespondentka lwowskiej “Gazety Wieczornej”. W latach 1919–1933 ponownie mieszkała w Krakowie, gdzie pracowała w Teatrze im. Słowackiego i w Teatrze Bagatela. Jednocześnie w latach 1928–1935 była współpracowniczką „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”, pisywała również do “Kuriera Kobiecego”. W 1934 roku przeprowadziła się do Warszawy. Od 1949 roku była pracowniczką Państwowych Teatrów Dramatycznych w Szczecinie. Była także działaczką Ligi Kobiet. W 1970 roku ukazał się jej pamiętnik pt. To już prawie sto lat… Pamiętnik aktorki. Zmarła 8 listopada 1972 roku w Warszawie.

Źródło: A. Pekaniec, Na scenie: życia, teatru, pisma. O Zofii Ordyńskiej, [w:] Krakowski szlak kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek. Tom IV, pod red. E. Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2012.

oprac. Ewa Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet

Psychiatrka, twórczyni pierwszego w Polsce programu terapeutycznego dla ocalałych z Zagłady i drugiego pokolenia, autorka ponad 160 publikacji naukowych. Urodziła się 23 lipca 1930 roku w Przemyślu jako Maria Pfeffer, córka Adolfa Pfeffera i Klary z domu Weistock. Podczas wojny trafiła do przemyskiego getta, z którego uciekła i ukrywała się we Lwowie. W 1945 roku przeprowadziła się do Krakowa. Należała do grupy syjonistycznej Ha-Szomer ha-Cair i planowała wyjazd do Palestyny, na który nie zgodziła się matka. W 1953 roku ukończyła Wydział Lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego, będąc jedną z pierwszych studentek psychiatrii. W 1957 r. wraz z prof. Antonim Kępińskim wzięła udział w pionierskich badaniach nad traumą obozową. W 1978 r. założyła Klinikę Psychiatrii Dzieci i Młodzieży Collegium Medicum UJ, którą kierowała do przejścia na emeryturę w 2000 roku. Współzakładała też Sekcję Psychoterapii i Sekcję Terapii Rodzin Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. W 1989 r. otrzymała tytuł profesorski. Była współzałożycielką i honorową prezydentką Polsko-Izraelskiego Towarzystwa Zdrowia Psychicznego, członkinią Stowarzyszenia Dzieci Holocaustu oraz członkinią założycielką B’nai B’rith Polska (Żydowski Związek Stowarzyszeń Humanitarnych). Zmarła 9 lutego 2009 roku i została pochowana na nowym cmentarzu żydowskim przy ul. Miodowej.

Źródło: A. Bednarczyk, I. Hajdarowicz, Maria Orwid. Upodmiotowienie, [w:] Krakowski szlak kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, pod red. E. Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2009.

oprac. Ewa Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet

Komendantka Policji Kobiecej w II RP. Stanisława Filipina urodziła się 4 maja 1892 roku w Rumnie jako jedno z dziesięciorga dzieci Zofii z Chorzelskich i Zygmunta Paleologa. Kształcenie rozpoczęła od pensji sióstr sakramentek we Lwowie. Zdecydowała się na studia w lwowskiej Akademii Handlowej, ale wybuch I wojny światowej uniemożliwił jej podjęcie drugiego roku studiów. Wówczas ujawniło się jej zaangażowanie w sprawy państwa i społeczeństwa. Czynnie działała w tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej. Listopad 1918 roku zastał ją jako kurierkę; w tej roli wzięła udział w obronie Lwowa. Została ranna. Jeszcze w trakcie walk o Lwów zgłosiła swój akces do Milicji Obywatelskiej Kobiet, a niedługo potem do Ochotniczej Legii Kobiet. W 1923 roku zaczęła pracę w Centralnym Biurze dla Międzynarodowego Zwalczania Handlu Kobietami i Dziećmi przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Jest to dziedzina, w której nie sposób przecenić jej dokonań. Rozpracowała kilka zorganizowanych przestępczych siatek, była cenioną specjalistką. Od roku 1925 pracowała w Policji Kobiecej. Pełniła w niej funkcję komendantki. Była pierwszą kobietą w Polsce na tym stanowisku. W czasie okupacji służyła w Policji Polskiej Generalnego Gubernatorstwa. Sfera jej zadań obejmowała or­ga­ni­zo­wanie i szko­lenie bry­gad ob­ser­wa­cyj­no­‑wy­wia­dow­czych i wy­wia­dow­czo­‑dy­wer­syj­nych. W ramach podziemnych struktur Związku Walki Zbrojnej AK współtworzyła Państwowy Korpus Bezpieczeństwa. Walczyła w powstaniu warszawskim. W 1946 roku, unikając aresztowania przez władze komunistyczne, wyjechała z Polski. Zamieszkała na stałe w Anglii. Tam została komendantką obozu dla żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych w Foxley. W roku 1955 prezydent RP na uchodźstwie, August Zaleski, mianował ją ministrem bez teki w nowo powołanym gabinecie Antoniego Pająka. Dwa dni później w „Dzienniku Polskim” przeczytała obelżywe słowa dotyczące Rządu RP na uchodźstwie i jej samej. Dostała wylewu. Resztę życia spędziła w angielskich szpitalach. Zmarła 3 grudnia 1968 roku w Walii. Stanisława Filipina Paleolog została odznaczona Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Jest autorką książki The Women Police in Poland 1925–1939. Poczta Polska w 2015 roku wyemitowała znaczek i kartkę pocztową z wizerunkiem Stanisławy Filipiny Paleolog.

Źródła: S. M. Jankowski, Dziewczęta w maciejówkach, Warszawa 2012; O kobietach w policji, wywiad A. Bladosz z K. Oblińską, „Świat Elit”, 2015, nr 9/10.

oprac. Iwona Dornarowicz, Milanowianki

Działaczka społeczna i kulturalna, publicystka. Urodziła się 18 grudnia 1850 roku w Wodzieradach. Początkowo uczyła się w domu, wykształcenie średnie ukończyła na pensji A. Paszkiewiczowej w Warszawie. Parczewska mieszkała z matką (tłumaczką z czeskiego, znawczynią literatury czeskiej) i wspólnie z nią podejmowała inicjatywy na rzecz kobiet oraz społeczności wykluczonych. W 1905 roku założyła w Kaliszu Stowarzyszenie Narodowe Kobiet Polskich. Poprzez działalność stowarzyszenia wspomagała rozwój kobiet na każdym poziomie: wspierała edukację, opiekując się szkołą dla dziewcząt, organizowała wakacje i kolonie, po ukończeniu szkół pomagała znaleźć zatrudnienie. Propagowała działalność kulturalną w kręgach robotniczych (m.in. kierowała amatorskimi teatrami), wspólnie z matką założyła szkołę rzemiosł dla kobiet kaliskich. Parczewska sprzeciwiała się władzom guberni kaliskiej; nie tylko prowadziła tajne lekcje języka polskiego, ale także krytykowała urzędników gubernialnych, a wnioski z kontaktów z nimi zamieściła w pamflecie Listy Maszy do Paszy. Tytuł pamfletu stał się tytułem tomu z kilkoma podobnymi utworami, komentującymi np. próby rusyfikacji. Tom otrzymał pozytywną recenzję „Przeglądu Polskiego”. Działalność Parczewskiej nie zatrzymywała się na wspieraniu środowisk kobiecych; ogromnie ważną częścią jej pracy stała się aktywność na terenach kresów zachodnich. W społecznościach Ślązaków podejmowała inicjatywy kulturalne. Jednym z ważniejszych osiągnięć stało się założenie w 1884 roku czasopisma polskiego „Nowiny Szląskie”, w którym pojawiały się utwory artystki. Współpracowała także z innymi czasopismami: „Dziennikiem Poznańskim”, „Gazetą Toruńską”, uczestniczyła w publicznych odczytach, zakładała czytelnie, popularyzowała wiedzę o Śląsku, pisała o twórcach literatury regionalnej, zbierała pieśni ludowe. Publikowała w „Bluszczu”, tam ukazał się m.in. pierwodruk jej powieści Nad brzegiem Odry (1901), w której podjęła temat sytuacji ludności polskiej w zaborze pruskim i skrytykowała politykę zaborcy. Opublikowała także powieść historyczną Dworzanin ostatniego Piasta (1898) oraz tom Obrazki (1893). Podczas I wojny światowej zamieszkała w Warszawie; tam też pracowała w zarządzie Polskiego Towarzystwa Pomocy dla Ofiar Wojny. Z Warszawy kierowała działaniami plebiscytowymi – jej Odezwa do Kobiet-Ślązaczek była materiałem propagandowym plebiscytu śląskiego. Zmarła podczas epidemii czerwonki 19 sierpnia 1920, została pochowana na Cmentarzu Miejskim w Kaliszu.

Źródło: Polski Słownik Biograficzny, pod red. W. Konopczyńskiego, t. XXV, Wyd. Polskiej Akademii Nauk, Kraków 1980.

oprac. Dagmara Lis, Kolektyw Aleje Bibianny

Poetka, publicystka, działaczka społeczna i kulturalna. Urodziła się 24 kwietnia 1864 roku w Poznaniu. Kształciła się na pensji Anny Danysz, po czym wyjechała na studia muzyczne do Drezna. Studiowała literaturę francuską i niemiecką; przez krótki czas była śpiewaczką. Mieszkała w majątku męża w Rzęskowie, później jednak wróciła do Poznania, by przy al. Męcińskiego (obecnie al. Marcinkowskiego 2) założyć salon, spełniający ważną rolę kulturalną w Poznaniu przed I wojną światową, skupiający głównie społeczność literacką i muzyczną. Spośród wielu twórców związanych z salonem wymienić można m.in. Olgę Boznańską, Adę Sari, Irenę Dubiską, Feliksa Nowowiejskiego, Ludomira Różyckiego. Na pomoc Paruszewskiej liczyć mogła uboga, zdolna młodzież, chcąca kształcić się w kierunkach artystycznych; kamienica przy al. Męcińskiego była także miejscem organizacji paczek żywnościowych podczas wojny czy planowania koncertów i spektakli teatralnych. Sama Paruszewska, prócz samodzielnego kierowania salonem, zaangażowała się w popularyzowanie kultury muzycznej i muzyki polskiej. Pisała recenzje, sprawozdania, szkice, publikowała na łamach „Literatury i sztuki”, „Kuriera Poznańskiego”, „Gońca Wielkopolskiego”, „Pracy”, „Wielkopolanina”; była korespondentką „Echa muzycznego” w Chicago. Wszystkie jej listy i recenzje ukazywały rozległe kompetencje krytyczne. Stawiała wysokie wymagania zarówno artystom, jak i słuchaczom, kładąc szczególny nacisk na precyzję i rytmiczność utworów muzycznych. Ogromnym sukcesem okazała się organizacja premiery głośnego oratorium Feliksa Nowowiejskiego Quo Vadis (w Amsterdamie w 1909 roku, następnie w Lipsku i innych miastach europejskich). Wydała tomiki poezji: Łzy – perły (1910–1912, tom I i II), Żywym i umarłym (1917), Odgłosy wojenne (1917), Moje pieśni (1934). Zajmowała się także tłumaczeniem. Zmarła 22 maja 1937 roku w Poznaniu, została pochowana na cmentarzu parafialnym św. Wojciecha.

Źródła: J. Bełcikowski, „Ostoja” Marii Paruszewskiej w Poznaniu, Komitet Jubileuszowy, Poznań 1936; Polski Słownik Biograficzny, pod red. W. Konopczyńskiego, t. XXV, Wyd. Polskiej Akademii Nauk, Kraków 1980.

oprac. Dagmara Lis, Kolektyw Aleje Bibianny

Nauczycielka, pisarka (pseudonim literacki Janina Weneda). Urodziła się 26 czerwca 1926 roku w Koninie jako córka Mieczysława i i Eleonory z Rzepków Wdzięcznych. Ojciec był ślusarzem, ale to właśnie jemu mała Janka zawdzięczała wprowadzenie w świat literatury: „Jeszcze nie umiałam czytać, gdy znałam polską klasykę prawie na pamięć” – pisała we wspomnieniach. Kiedy wybuchła wojna, miała 13 lat, pracowała przy oczyszczaniu bruku, jako służąca w niemieckich domach i jako salowa w szpitalu. Przyłapana w szpitalu na czytaniu polskich książek, została za karę skierowana do pracy w taborze technicznym. Po wojnie ukończyła gimnazjum w Koninie oraz liceum w Jeleniej Górze. Studiowała filologię polską na Uniwersytecie Poznańskim, uzyskała magisterium w 1951 roku. Po ukończeniu studiów pracowała przez trzy lata w liceum w Kleczewie, następnie w Warszawie w dziale zaopatrzenia Ministerstwa Rolnictwa. W 1956 wyjechała do Austrii, gdzie poślubiła Wiktora Perathonera. Dwa lata później powróciła do Polski. Od 1959 pracowała jako polonistka w Zespole Szkół Górniczo-Energetycznych w Koninie. Była zastępcą dyrektora ds. pedagogicznych, pracowała w bibliotece. Przeszła na emeryturę w 1981 roku. Całe życie marzyła o tym, żeby zostać pisarką, ale zajmowanie się literaturą odkładała na czas emerytury. Zadebiutowała w wieku 61 lat powieścią Słowiana. Pisała głównie powieści historyczne związane z Wielkopolską (1995 Zmierzch chwały, Doktor Zemelius, 1998 Miecz i miłość, Dla nas nie ma róż, 1999 Światło w cieniach puszczy, Zofia Kamila – powieść biograficzna o Zofii Urbanowskiej), utwory dla dzieci, legendy miejskie. W sumie opublikowała piętnaście książek. Zmarła 29 stycznia 2014 w Koninie.

Źródła: J. Weneda, Silva rerum, Urząd Miejski w Koninie i Miejska Biblioteka Publiczna w Koninie, Konin 2006; S. Rusin, Znani i nieznani w Koninie, Mawi, Konin 2014.

oprac. Sylwia Frankowska, Koniński Szlak Kobiet

Pielęgniarka, sygnatariuszka Porozumień Gdańskich. Urodziła się 12 stycznia 1952 w Gdańsku, zmarła tam 17 października 2002. Ukończyła Pomaturalne Medyczne Studium Zawodowe w 1973 roku. Rok później rozpoczęła pracę w Przemysłowym ZOZ przy Stoczni Gdańskiej im. Lenina. W 1978 roku dołączyła do Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża. Została członkinią redakcji „Robotnika Wybrzeża”, pisała teksty o przystoczniowej służbie zdrowia, chorobach zawodowych i wypadkach przy pracy. Jej adres znajdował się w stopce redakcyjnej. Przechowywała i kolportowała ulotki i pisma niezależne. Była wielokrotnie zatrzymywana za działalność opozycyjną, w jej domu przeprowadzano liczne rewizje. W 1978 roku została karnie przeniesiona do ZOZu w Elmorze, a rok później z powrotem do Stoczni. Próby jej dyscyplinarnego wyrzucenia z pracy skończyły się akcją solidarnościową koleżanek i kolegów. Uczestniczyła w strajku w Stoczni Gdańskiej w sierpniu 1980 roku: przewodziła Komitetowi Strajkowemu w przychodni, a później została członkinią Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego. 14 sierpnia 1980 roku przekazała informację o strajku i żądania strajkujących do Jacka Kuronia, a ten do Radia Wolna Europa. Dwa dni później, 16 sierpnia, zatrzymywała wychodzących ze Stoczni – dzięki zamknięciu bram część pracowników i pracownic pozostała w zakładzie i strajk był kontynuowany. Uczestniczyła w negocjacjach MKSu z komisją rządową, współredagowała 21 postulatów, współtworzyła treść postulatu 16 dotyczącego służby zdrowia, podpisała Porozumienia Gdańskie. Od września 1980 roku działała w Międzyzakładowym Komitecie Założycielskim NSZZ „Solidarność”. Organizowała komitety zakładowe w całej Polsce. W listopadzie 1980 roku przewodniczyła okupacyjnemu strajkowi służby zdrowia w Urzędzie Wojewódzkim w Gdańsku. Przez wiele lat była przewodniczącą Krajowej Sekcji Służby Zdrowia „Solidarność”. Była autorytetem w środowisku. Czasopismo „Przyjaciółka” odznaczyło ją w 1981 roku „Kwiatkiem od Przyjaciółki”. Po wprowadzeniu stanu wojennego została internowana. Po zwolnieniu w 1982 roku zajęła się organizacją działalności podziemnej. Komenda Wojewódzka MO w Gdańsku rozpracowywała ją pod kryptonimem „Pielęgniarka”. Uczestniczyła w strajku w Stoczni Gdańskiej w 1988 roku. Odmówiła udziału w obradach Okrągłego Stołu, w latach 1991–1993 była senatorką z listy Solidarności, w latach 1998–2002 radną Miasta Gdańska – zainicjowała nadanie sygnatariuszom i sygnatariuszkom Porozumień Gdańskich tytułu Honorowych Obywateli Miasta Gdańska. Została pośmiertnie odznaczona Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (2006). Nagroda jej imienia przyznawana jest pielęgniarkom zasłużonym dla środowiska zawodowego i społecznego. Miała dwoje dzieci, jej drugim mężem był Bogdan Borusewicz.

Źródła: Alina Pienkowska, „Solidarność. Pismo MKZ NSZZ Solidarność z siedzibą w Gdańsku, Gdańsk 1981, nr 15/45; K. Madoń-Miztner, Dni Solidarności, „Karta” 2000, nr 30.

Oprac. Anna Miler, Stocznia jest kobietą, Metropolitanka

Działaczka społeczna, związana z konserwatywnym i katolickim ruchem kobiecym. Urodziła się w 1867 r. w Połocku. Długoletnia współpracowniczka Cecylii Plater-Zyberkówny, pracowała jako nauczycielka w założonych przez Plater prywatnej szkole dla dziewcząt przy ulicy Pięknej 24 w Warszawie i szkole gospodarstwa domowego w Chyliczkach. Była członkinią honorackiego, bezhabitowego zgromadzenia Sióstr Posłanniczek od Najświętszego Serca Jezusowego, powołanego w celu wychowania i nauczania dzieci i starszych dziewcząt. Absolwentka studiów filozoficznych na Uniwersytecie we Fryburgu. Podczas przymusowego pobytu w Szwajcarii w okresie I wojny światowej podjęła studia doktoranckie na Uniwersytecie w Lozannie. Tytuł doktora nauk filozoficznych otrzymała za rozprawę Psychologia młodej dziewczyny w 1918 roku. Od 1906 r. była członkinią Polskiej Macierzy Szkolnej i Zjednoczonego Koła Ziemianek. W tym samym roku współzałożyła i została pierwszą przewodnicząca Katolickiego Związku Niewiast Katolickich w Warszawie. Głównym celem organizacji było szeroko rozumiane rozwiązanie kwestii kobiecej na gruncie katolickim. Pomimo tak sformułowanego programu KZKP współpracował z niekatolickimi stowarzyszeniami kobiecymi, uczestniczył w zjazdach kobiet polskich i popierał postulaty pełnego politycznego, zawodowego i cywilnego równouprawnienia kobiet. W 1907 r. w ramach KZNK Proczkówna współzałożyła i kierowała trzyletnimi Wyższymi Kursami Pedagogiczno-Naukowymi dla kobiet chcących uzupełnić edukację na poziomie uniwersyteckim w celu podjęcia pracy zawodowej. Wspólnie z Plater-Zyberkówną i Janem Jalkowskim upowszechniała ideę ogrodów robotniczych. Była zwolenniczką odchodzenia od tradycyjnie pojmowanej dobroczynności i zastępowania jej systemowymi programami przeciwdziałania ubóstwu (Sposób zaradzenia nędzy bez dawania jałmużny, 1907). Od 1906 r. pełniła funkcję prezeski Towarzystwa Ogródków Robotniczych. W 1921 powołała Katolicki Uniwersytet Żeński w Warszawie, w którym pełniła funkcję rektorki do 1926 roku. Od 1909 do 1913 r. współredagowała "Przebudzenie", dwutygodnik dla kobiet, organ prasowy KZNK. Publikowała artykuły publicystyczne w czasopismach Zjednoczonego Koła Ziemianek: "Polskim Łanie" (również współredagowała) i "Świecie Kobiecym", ponadto "Prądzie", "Ruchu Chrześcijańsko-Społecznym", "Pro-Christo. Wiara i czyn". Jest autorką broszur Cele i zadania szkoły dzisiejszej (1912) i Znaczenie społeczne przemysłu domowego (1916). W tej ostatniej poruszyła problem wyzysku i szkód moralnych, umysłowych i fizycznych doświadczanych przez kobiety i dzieci wykonujące prace zarobkowe w domu. Zmarła w 1926 r. w Warszawie.

Źródła: 

K. Berkanówna, Wybitna działaczka katolicka, Św. P. Dr Kazimiera Proczkówna, „Dziś i Jutro” 1927, nr 1; Rocznik Katolickiego Związku Kobiet Polskich w Warszawie 1910-1911, Nakładem Katolickiego Związku Kobiet Polskich, Warszawa 1911.

oprac. Dominika Gruziel

Liderka żydowskiego ruchu kobiecego, pisarka, tłumaczka, pedagożka, działaczka syjonistyczna. Urodziła się ok. 1865 roku w Białymstoku w rodzinie rabinicznej jako córka Mendla Rakowskiego. W latach 80. XIX wieku działała w pionierskiej organizacji syjonistycznej Chowewej Syjon (Miłośnicy Syjonu), która powstała w Białymstoku w 1882 roku (w końcu XIX wieku działała tu również kobieca grupa syjonistyczna Bnot Syjon – Córki Syjonu). W 1882 roku wzięła ślub z Szymonem Machlinem. Było to zaaranżowane przez rodziców małżeństwo, które Pua zakończyła po kilku latach, aby kontynuować edukację. W 1891 roku wyprowadziła się do Warszawy, gdzie prowadziła pierwszą szkołę hebrajską dla dziewcząt Jehudia. Zwolenniczka emancypacji kobiet w sferze politycznej, edukacyjnej i ekonomicznej. Autorka publikacji Kobieta żydowska; Dlaczego potrzebujemy odrębnych organizacji kobiecych (1918), Nowoczesny ruch kobiet (1928) i autobiografii Wspomnienia żydowskiej rewolucjonistki (1954). W latach 20. była przewodniczącą Żydowskiego Związku Kobiet w Polsce. W 1935 roku wyjechała do Palestyny. Zmarła w 1955 roku.

oprac. Ewa Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet

Wybitna badaczka literatury, nazywana matką polskiej komparatystyki literackiej, jedna z pierwszych kobiet, która obroniła doktorat na Uniwersytecie Jagiellońskim. Urodziła się 23 maja 1904 w Nowym Sączu w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. W późniejszych latach mieszkała w Krakowie i Łodzi. W 1914 roku ukończyła szkołę powszechną, następnie studiowała w prywatnym gimnazjum żeńskim. W 1922 zdała maturę, po czym zaczęła studia na Uniwersytecie Jagiellońskim z zakresu fililogii polskiej, angielskiej, językoznawstwa i filozofii. Na ostatnim roku studiów zapisała się do Studium Pedagogicznego. W 1927 roku, jeszcze jako studentka IV roku, obroniła doktorat. Jej szanse na asystenturę, przez wzgląd na jej żydowskie pochodzenie i płeć, były minimalne. Pracowała jako nauczycielka w gimnazjum i w żydowskiej charytatywnej Centrali Towarzystw Opieki nad Sierotami (CENTOS). W 1933 roku opublikowano jej doktorat O Ironii Juliusza Słowackiego w świetle badań estetyczno-porównawczych, przełomową książkę, do tej pory nieprzerwanie cytowaną przez badaczy twórczości wieszcza. Niewiele wiadomo o jej losach w czasie II wojny światowej. Data, miejsce i okoliczności jej śmierci pozostają nieznane.

Źródło: P. Oczko, Nie ma jasnych sukien... Jest książka. O Gizeli Reicher-Thonowej, [w:] Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek. Tom II, pod red. E. Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2010. 

oprac. Maja Haber, Krakowski Szlak Kobiet

Nauczycielka, harcmistrzyni, działaczka społeczna. Urodziła się 20 lipca 1913 roku w Warszawie. Z Milanówkiem związana od roku 1927, kiedy jej rodzina sprowadziła się do miasteczka. W Milanówku rozpoczęła naukę w Prywatnym Koedukacyjnym Gimnazjum, które ukończyła w 1933 roku. W tym samym roku rozpoczęła studia na Uniwersytecie Warszawskim, na wydziale matematyczno-przyrodniczym i jednocześnie zaczęła pracę jako nauczycielka we Włochach pod Warszawą. W 1929 roku, jako 16-latka, dołączyła do organizującej się przy gimnazjum I Drużyny Harcerek im. Orląt Lwowskich. 1 maja 1934 roku została jej drużynową. Prawdopodobnie w 1938 zdobyła stopień harcmistrzyni. Organizowała zbiórki w pałacu w Osowcu oraz liczne obozy. Stawiała w swoich działaniach na wychowanie przez poznawanie świata dookoła, zbiórki na łonie przyrody, którą ceniła szczególnie. Kiedy Główna Kwatera powołała Pogotowie Harcerek, wprowadziła naukę udzielania pierwszej pomocy jako dominujący element obozu. Studia Rogowskiej na Uniwersytecie Warszawskim, podobnie jak działanie drużyny harcerskiej, przerwał wybuch II wojny światowej. W trakcie wojny prowadziła tajne nauczanie na poziomie gimnazjalnym w swoim mieszkaniu w Milanówku (Dom Kalksteina, ul. Warszawska 21). Na tajnych kompletach uczyła przyrody, historii i geografii, wraz z panią Ireną Chmielnicką (j. polski) oraz Zofią Fiedorowicz (matematyka). W spotkaniach brały udział grupy 4–6 osobowe. W październiku 1939 roku w jej domu odbyła się uroczystość złożenia przysięgi przez grupę przedwojennych harcerek. Od tej chwili rozpoczęło działalność podziemne harcerstwo żeńskie w Milanówku, które aktywnie wspierała swoją wiedzą i doświadczeniem. Tajne komplety wznowiła w 1943 po powrocie do Milanówka (lata 1941–43 spędziła pod Kielcami, gdzie także aktywnie działała). Podjęła pracę w Prywatnej Szkole Powszechnej. Na zajęcia w jej domu uczęszczały dziewczynki, które stworzyły pierwszy zastęp w reaktywowanej przez Rogowską I DH przy Liceum i Gimnazjum w Milanówku. Jako drużynowa wspominana jest niezwykle ciepło – wymagająca, ale lubiana i szanowana przez wszystkich. Spośród tłumu wyróżniała się wzrostem, miała ok. 180 cm. Jej harcerki wspominają, że była dla nich wzorem do naśladowania, pozornie zdystansowana, poważna i wyniosła, zmieniała się, kiedy miała przekazywać innym wiedzę, czy to z zakresu wykładanych przedmiotów, czy harcerską. Cały czas rozwijała się, podnosiła swoje kwalifikacje, co inspirowało dziewczęta. Dzięki jej zaangażowaniu przetrwały żeńskie drużyny harcerskie na terenie Milanówka. To ostatni jej ślad w tym mieście. Studia w trybie zaocznym Aleksandra Rogowska ukończyła w roku 1953. Zmarła w Warszawie 15 maja 1982 roku i jest pochowana na Powązkach.

Źródła: M. Hassa, Harcerstwo polskie w Milanówku - część I, Towarzystwo Przyjaciół Milanówka 2001; Wspomnienia Marii Kaszyckiej – wywiad własny autorki, niepublikowany.

oprac. Hanna Musur, Milanowianki

Nauczycielka, pedagożka, jedna z najbardziej rozpoznawalnych postaci wśród lwowskiej inteligencji i tamtejszych działaczy społecznych, oświatowych, charytatywnych, ludowych i niepodległościowych, członkini ruchu kobiecego. Urodziła się w 1842 r. we Lwowie. Uczestniczka powstania styczniowego, podczas którego była łączniczką, udzielała pomocy ukrywającym się, pracowała w lazarecie. W marcu 1863 r. została osadzona na miesiąc w więzieniu. Współzałożycielka Towarzystwa Oszczędności Kobiet we Lwowie (1860), Stowarzyszenia im. Klaudyny Potockiej (mającego na celu krzewienie postaw patriotycznych, czytelnictwa, znajomości historii polskiej i ideału samokształcenia wśród dziewcząt (przed 1863), po przekształceniu w 1868 działało jako Stowarzyszenie Czynnych Polek), pierwszej czytelni ludowej w Galicji w Sokalu, Stowarzyszenia Pracy Kobiet (1874), Kółka Serdecznych Polek (1877, w celu gromadzenia środków na fundusz narodowy), Fundacji im. Felicji Wasilewskiej-Boberskiej. W 1915 objęła kierownictwo lwowskiego oddziału Ligi Kobiet (do 1919 r.). Popierała działalność i zbierała fundusze na rzecz, między innymi, Towarzystwa Oświaty Ludowej, Towarzystwa Szkoły Ludowej, Domu Stowarzyszenia Nauczycielek, Towarzystwa Kobiet Rękodzielniczek “Równość”, Macierzy Szkolnej w Cieszynie. Od 1879 r. do przejścia na emeryturę (1906) pracowała jako starsza nauczycielka w lwowskiej Miejskiej Szkole Wydziałowej Żeńskiej im. Królowej Jadwigi. Niezależnie od pracy zawodowej, również na emeryturze, udzielała nieodpłatnych nauk dzieciom z ubogich rodzin, organizowała odczyty, wykłady pedagogiczne i kółka samokształceniowe. Od 1875 r. była członkinią Towarzystwa Pedagogicznego. Promotorka idei zrzeszania nauczycielek w kobiecych towarzystwach zawodowych, była wieloletnią przewodniczącą Stowarzyszenia Nauczycielek we Lwowie (1892-1903). W okresie jej kierownictwa Stowarzyszenie domagało się utworzenia żeńskiego gimnazjum we Lwowie (1893) i poparło petycję do Rady Państwa o dopuszczenie kobiet na studia uniwersyteckie (1895). W 1903 r. po połączeniu Stowarzyszenia Nauczycielek i Związku Byłych Seminarzystek i Nauczycielek i powołaniu w ich miejsce Związku Nauczycielek we Lwowie, Romanowiczówna objęła funkcję zastępczyni przewodniczącej. Pomimo głębokiej religijności, członkostwa w Bractwie św. Michała i św. Anny i założeniu Bractwa Chrześcijańskich Kobiet i Niewiast (1906) opowiadała się za świecką formułą kobiecej aktywności społecznej i politycznej. Utrzymywała stosunki z wieloma wybitymi postaciami życia naukowego, kulturalnego i artystycznego. Opisy tych relacji pojawiły się w kilku publikacjach Romanowiczówny: Cienie (kilka oderwanych kart z mojego życia) (1930), Tadeusz Romanowicz. Listy i wspomnienia (1934), Klaudynki. Kartka z dziejów pracy patriotycznej kobiet (1913) oraz w opublikowanym dzienniku (Dziennik Lwowski, 1842-1930). W okresie II Rzeczpospolitej została odznaczona Krzyżem Niepodległości i Orderem Polonia Restituta, otrzymała honorowe członkostwo Związku Obrońców Lwowa. Zmarła w 1935 r. we Lwowie.

Źródło: Zofia Romanowiczówna, Dziennik Lwowski 1842-1887, red. Z. Sudolski, Wydawnictwo Ancher, Warszawa 2005.

oprac. Dominika Gruziel

Urodziła się 25 stycznia 1347 roku we wsi Gross Montau (dziś Mątowy Wielkie) na terenie malborskich Żuław. Według słów Güntera Grassa, „była (w naszym regionie) pierwszą kobietą, która zbuntowała się przeciwko patriarchalnemu przymusowi średniowiecznego małżeństwa”. Była córką pobożnych osadników z Niderlandów, sprowadzonych na te niziny przez zakon krzyżacki. Od dzieciństwa wykazywała pociąg do życia duchowego. Póki żyli rodzice Doroty, akceptowali i popierali jej pragnienia. Kiedy ich zabrakło, Dorota stała się kłopotem dla rodzeństwa. Postanowiono wydać ją za mąż. Nie były to czasy, w których ktokolwiek pytałby młodą kobietę o jej preferencje w zakresie wyboru drogi życiowej. Nie liczono się zatem i ze zdaniem Doroty, której marzeniem było życie zakonne. Wybór rodziny padł na Alberta Swertveghera, zamożnego gdańskiego płatnerza. Marząca o ascezie i odosobnieniu Dorota trafiła do złotej klatki: mąż zajmował posesję przy ulicy Długiej (na wysokości dzisiejszego numeru 64) i wtedy, i dziś stanowiącej prestiżową arterię Głównego Miasta. Jako płatnerz czerpał dodatkowe korzyści ze sprzedawania broni Krzyżakom. Proceder handlu bronią wywoływał w Dorocie wstręt i sprzeciw. Nie miała możliwości realizowania własnych pragnień i swobody praktyk religijnych – żona bogatego, wpływowego rzemieślnika musiała pełnić funkcje reprezentacyjne: nosić piękne stroje i pojawiać się u jego boku w spotkaniach cechowych, ucztach i zabawach. Buntowała się przeciw temu, opiekując się trędowatymi w szpitalu Bożego Ciała, rozdając pieniądze męża ubogim i spędzając czas z ulicznymi żebrakami. Przełomem stała się dla Doroty wizyta w Einsiedeln (dziś Szwajcaria), gdzie spotkała odgrodzone od świata pustelnice. Dorocie jednak, jako mężatce, nie wolno było wybrać takiej drogi. Musiała powrócić do Gdańska. Po śmierci męża przeniosła się do Kwidzyna i tam, w 1393 roku, spełniła swoje marzenie: dobrowolnie zamieszkała w niemal całkowicie zamurowanej celi pod schodami chóru tamtejszej katedry. Po 14 miesiącach takiej egzystencji, 25 czerwca 1394 roku Dorota zmarła, co otworzyło drogę zakonowi krzyżackiemu do rozpoczęcia procesu kanonizacyjnego. Procedurę kanonizacyjną zatrzymały najpierw wojna z Polską w 1410 roku, a potem ekspansja protestantyzmu. Odesłane do Rzymu akta zaginęły gdzieś pod Bolonią i kanonizacja Doroty na wieki utknęła w martwym punkcie. Do sprawy powrócono dopiero w latach 70. XX wieku – wtedy to  została beatyfikowana przez papieża Pawła VI. Dziś jest patronką Pomorza, kobiet oraz... odlewników.

Źródła: K.Kujawska-Komender, Wstęp do badań nad pismami Doroty z Mątew, Kraków 1957; M. Janion, Kobiety i duch inności, Warszawa 2006.

Oprac. Dominika Ikonnikow, Metropolitanka

Działaczka społeczna, oświatowa i na rzecz emancypacji kobiet. Urodziła się 14 marca 1856 roku, całe życie była związana z Krakowem, gdzie mieszkała przy ulicy Szpitalnej 7, w kamienicy „Pod Rakiem“. W młodości otrzymała staranne wykształcenie. Działalność oświatową rozpoczęła na początku lat 90. XIX wieku w Towarzystwie Szkoły Ludowej (TSL), z którym była związana do końca życia i gdzie organizowała imprezy charytatywne, zajmowała się szkołami ludowymi i instytucjami oświatowymi. Jako działaczka TSL przyczyniła się również do wybudowania dwóch szkół: w 1896 w Wolicy i w 1898 w Białej. Wraz z Kazimierą Bujwidową założyła Czytelnię dla Kobiet, jedną z najważniejszych instytucji krakowskiego ruchu emancypacyjnego, łączącą cele oświatowe, samopomocowe i emancypacyjne. Czytelnia organizowała odczyty, spotkania, uczestniczyła w akcjach politycznych i społecznych. W imieniu Czytelni Siedlecka podpisała petycję do Rady Państwa w Wiedniu, domagającą się dopuszczenia kobiet do studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz umożliwienia kobietom wykonywania zawodów lekarki czy farmaceutki. W 1895 roku wstąpiła do Stowarzyszenia Pomocy Naukowej dla Polek im. J. I. Kraszewskiego, które dążyło do utworzenia pierwszego gimnazjum żeńskiego w Krakowie, co udało się w 1896 roku. Siedlecka była również redaktorką pisma dla kobiet wiejskich „Przodownica“ (1899–1912), na łamach którego nawoływała m.in. do tworzenia czytelń na wsiach i w miasteczkach. Zmarła 13 marca 1942 roku w Krakowie.

Źródło: A. Kwaśniak-Gawłowska, Maria Siedlecka. Twórczyni przestrzeni dla kobiet, [w:] Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek. Tom V, pod red. E. Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2013.

oprac. Maja Haber, Krakowski Szlak Kobiet

Współtwórczyni Uniwersytetów Ludowych w Polsce, działaczka ruchu ludowego, nauczycielka,  animatorka kultury, pisarka. Urodziła się 8 lutego 1902 roku w Odessie. Zaadoptowana przez M. i W. Symonowiczów trafiła do majątku Miąse na Mazowszu. W roku 1924 uzyskała uprawnienia do nauczania i zaczęła pracę na Uniwersytecie Ludowym (UL) w Szycach. Ta nowatorska na gruncie polskim metoda edukacji dorosłych czerpała inspirację z duńskich UL zakładanych przez N.F.S. Grundtviga. Dyrektorem szkoły był Ignacy Solarz, z którym połączyła ją wspólna pasja. Zofia stała się współtwórczynią nowych metod nauczania oraz budowania równoprawnej wspólnoty nauczycieli i wychowanków. Łączyły ich nie tylko wspólne mieszkanie, kuchnia i praca, ale także decydowanie o dalszym rozwoju szkoły. W misję UL-u wpisywały się samostanowienie, samodzielność myślenia i swobodne wypowiadanie własnych poglądów. Zofia prowadziła zajęcia literackie i teatralne oraz pogadanki na temat życia w rodzinie. Wykłady nigdy nie były czytane, ale wygłaszane „z głowy i serca”. Zadaniem UL-u była nie tylko edukacja, ale również przygotowanie uczniów do aktywności społecznej i politycznej. 30 września 1931 roku władze sanacyjne doprowadziły do likwidacji placówki. Sojusznicy dzieła Solarzów ruszyli z pomocą. Już jesienią 1932 roku otwarto Wiejski Uniwersytet Orkanowy w Gaci. Zajęcia odbywały się w bardzo surowych warunkach. Dzięki nieustającemu zaangażowaniu chłopów w 1937 roku na tzw. Gackiej Górce stanął nowy, przestronny budynek UL-u. Solarzowa rozwijała szkołę w kierunku artystycznym. Dużo serca i energii wkładała w tworzenie teatru samorodnego, „z głowy”, opartego na spontaniczności, emocjach, wspólnej zabawie. Inscenizowała opowiadania i nowele. Bazowała na przyśpiewkach i opowieściach ludowych przynoszonych przez wychowanków z różnych regionów kraju. Intensywnie tworzyła, napisała kilka książek na temat teatru ludowego oraz kilkaset pieśni i przyśpiewek. Wybuch wojny przerwał działalność UL-u, a aresztowany przez gestapo Solarz zginął w nieznanych okolicznościach. Po wojnie Solarzowa starała się kontynuować rozpoczęte dzieło. Najpierw prowadziła kursy dla przedszkolanek w Handzlówce, następnie założyła Teatralny Uniwersytet Ludowy w Brusie pod Łodzią. Szkoła kształciła przyszłych animatorów kultury, przygotowywała do pracy w świetlicach, domach kultury, bibliotekach. W latach 1950–1953 pracowała w Ministerstwie Kultury i Sztuki w departamencie ruchu amatorskiego. Praca biurowa nie była jednak jej powołaniem. Ciągnęło ją na wieś, do działań z ludźmi. Trafiła do Białego Dunajca, gdzie przez 16 lat kierowała góralskim zespołem pieśni i tańca „Biały Dunajec”. Aktywnie uczestniczyła w odbudowie Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych, była członkinią Rady Uniwersytetów Ludowych. Władza ludowa nie zawsze przychylnie patrzyła na jej poczynania. Motorem jej działań było pragnienie tworzenia „rodziny społecznej” oraz ogromna wiara w człowieka. Zmarła 22 stycznia 1988 roku.

Źródła: G. Kowalska, Zofia Solarzowa, http://kobietynawsi.pl/Zofia-Solarzowa [dostęp: 24.08.2015]; Z. Solarzowa, Mój pamiętnik, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1985.

oprac. Gosia Kowalska, Kobietynawsi.pl

Reżyserka i scenarzystka filmowa, urodzona 17 września 1938 roku w Narewce położonej niedaleko granicy z Białorusią. Jej rodzice – Olga i Mikołaj – należeli do białoruskiej inteligencji. Uczęszczała do szkoły podstawowej w Narewce, a następnie do Liceum Ogólnokształcącego w Michałowie. Ukończyła filologię polską na Uniwersytecie Warszawskim i Podyplomowe Studia Dziennikarskie w Warszawie. Od połowy lat 60. była związana z Telewizją Polską. W Warszawie pracowała w redakcji reportażu i filmu dokumentalnego, realizowała też filmy dla stacji zagranicznych. Debiutowała filmem o swoich rodzinnych terenach „Miasteczko na skraju puszczy”, który zrealizowała w 1966 roku. W 1971 roku Sołoniewicz rozpoczęła pracę w Redakcji Społecznej TVP. Lata 70. to początek jej głośnych filmów i pierwszych sukcesów, tak już miało być do końca jej życia. W 1973 roku otrzymała nagrodę za film „Krzyk kobiet”. W 1974 roku powstał film „Matecznik”, za który Tamara otrzymała brązowego Lajkonika na Festiwalu Filmów Dokumentalnych w Krakowie i nagrodę główną na festiwalu w Monte Carlo. Na początku lat 80. Tamara bardzo zaangażowała się w sprawy polityczne, robiła filmy o niepokoju społecznym i trudnej sytuacji gospodarczej. W 1981 roku jeden z filmów „Kto za, kto przeciw, kto się wstrzymał” został nagrodzony Filmową Nagrodą „Solidarności”. W tym samym roku powstał film „Przełom”. W latach 80. zrealizowała fabularyzowany dokument „Kresową balladę” – zapis jej wspomnień z dzieciństwa, później powstały też m.in. „Siłaczka z Góran”, „Żertwa” czy „Czy słyszysz, jak ziemia płacze”. Pod koniec lat 90. wróciła na Podlasie, gdzie wykładała w Wyższej Szkole Dziennikarskiej im. Melchiora Wańkowicza w Białymstoku. Została pełnomocniczką ds. jakości programu w powstającym ośrodku telewizji w Białymstoku. Pomagała i przygotowywała dziennikarzy i operatorów do pracy w Telewizji Białystok. W 1999 roku zrealizowała film o polskich Tatarach do cyklu „Ginące cywilizacje” na zamówienie Discovery. Sołoniewicz była zainteresowana prawosławiem i związaną z nim kulturą. Kilkakrotnie rejestrowała przebieg Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Cerkiewnej w Hajnówce. Za najważniejsze w swojej pracy uznawała dokumentowanie, pracę na planie oraz pokazanie ukochanej Białostocczyzny. W jej filmach powracają motywy ikonograficzne. Większość jej filmów opowiada o wsi, a krytycy jej styl nazywają pejzażowo-wiejskim. W 2000 roku rozpoczęła zdjęcia do filmu o 99-letniej mieszkance podlaskiej wsi. Niestety nie dokończyła pracy. Zmarła 18 lipca 2000 roku. Pochowana została na cmentarzu w Michałowie.

Żródła: Artyści Białegostoku XVIII-XX wiek, pod red. E. Kozłowskiej-Świątkowskiej, Białostocki Ośrodek Kultury, Białystok 2005; http://www.portals.narew.gmina.pl/wydarzenia/76-wydarzenia-w-bibliotece/wydarzenia-w-bibliotece-2005/213-tworczosc-tamary-soloniewicz (dostęp 10.10.2015).

oprac. Natalia Wieczeryńska, Dziew/czyny

Pisarka, satyryczka, działaczka lokalna i zbieraczka lubelskich legend. Zgryźliwi określali ją „lubartowską jędzą”, a ona sama siebie ochrzciła mianem „Jagienki spod Lublina”. Urodziła się w 1891 roku w Bystrzycy koło Lublina. Już we wczesnej młodości angażowała się w życie kulturalne, udzielała się w kółkach teatralnych, pisała pierwsze teksty. Studiowała w Konserwatorium Warszawskim, jednak szybko zrezygnowała z kariery muzycznej. W 1915 r. wyjechała z mężem na Ukrainę, ale wybuch rewolucji rosyjskiej zmusił ich do powrotu. Zamieszkała w podlubelskim Lubartowie, gdzie szybko zaczęła działać w organizacjach związanych ze sztuką, opieką nad dziećmi i młodzieżą czy promocją sportu. Czynnie udzielała się w Polskim Towarzystwie Pomocy Ofiarom Wojny, Czerwonym Krzyżu czy Lubartowskim Towarzystwie Miłośników Sztuki. Wydawała tzw. jednodniówki z okazji różnych obchodów, redagowała lokalne czasopismo „Echa Ziemi Lubartowskiej” i angażowała się w powstanie pozycji historycznych poświęconych ziemi lubartowskiej. W międzyczasie sama pisała. Nie ograniczała się przy tym do jednego gatunku czy stylu. Zamieszczała w prasie swoje korespondencje, wiersze, nowele, artykuły, satyry i humoreski. O skali jej aktywności świadczyć może fakt, że pisywała w różnych okresach do kilkudziesięciu pism: począwszy od lokalnego „Przeglądu Kobiecego” po ogólnopolski „Głos Ludu”. W okresie międzywojennym stała się autorką bardzo popularną. Początkowo podpisywała swoje teksty jako Jagienka z Lublina, później występowała zwykle jako Wanda Jagienka Śliwina. W 1935 roku przeniosła się wraz z mężem do Lublina i tu, dalej kontynuując działalność twórczą, przeżyła okupację. Po zakończeniu II wojny światowej pisała liczne sztuki teatralne oraz publikowała w „Życiu Lubelskim” teksty związane z historia i tradycją regionu. Zebrane w całość utwory zostały następnie wydane w jednym tomie noszącym tytuł Legendy i opowiadania lubelskie. Jej praca znacząco przyczyniła się do udokumentowania i popularyzacji tradycyjnych lubelskich opowieści. W 1949 roku przeprowadziła się do Wrocławia. Zmarła w Wambierzycach Śląskich 16 sierpnia 1962 roku. Pochowana została zgodnie z jej ostatnim życzeniem w Lubartowie.

Źródło: A. L. Gzella, Śliwina Wanda, [w:] Słownik biograficzny miasta Lublina. T. II, pod red. T. Radzik, A.A. Witusik, J. Ziółek, Lublin 1996.

oprac. Julita Maciocha, Fundacja HerStory

Wybitna poetka, dramatopisarka i autorka utworów dla dzieci i młodzieży. Urodziła się 7 lutego 1909 roku w Warszawie jako córka Jana Świerczyńskiego (jej nazwisko to wynik pomyłki w metryce) i Stanisławy z Bojarskich. Ukończyła gimnazjum Janiny Tymińskiej w Warszawie. Marzyła o studiach artystycznych, ale ze względów materialnych musiała wybrać polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim. W 1934 roku wierszem Południe wygrała Turniej Młodych Poetów zorganizowany przez "Wiadomości Literackie". Debiutowała w 1936 roku wydaną samodzielnie książką Wiersze i proza, wtedy też została członkinią Związku Zawodowego Literatów Polskich. W czasie II wojny światowej pracowała jako sanitariuszka, kelnerka, salowa. Po wojnie przeniosła się wraz z rodzicami do Krakowa i  mieszkała aż do śmierci w Domu Literatów (kamienicy Związku Literatów Polskich) przy ul. Krupniczej 22. W latach 1946–1950 pracowała jako kierowniczka literacka Państwowego Teatru Młodego Widza, pisała też scenariusze filmów animowanych oraz przygotowywała słuchowiska radiowe i spektakle telewizyjne. Publikowała w: „Tygodniku Powszechnym”, „Dzienniku Polskim”, „Świerszczyku” i „Iskierkach”, była redaktorką „Małego Płomyczka”. Wydała dwanaście tomów poetyckich, w tym głośne: Jestem baba (1972) oraz Budowałam barykadę (1974). Jako pierwsza pisała o doświadczeniach zwykłych kobiet, niedocenianiu ich nieodpłatnej pracy, trudnym doświadczeniu macierzyństwa, o przemocy wobec kobiet. Ważnymi dla niej tematami były również: ciało, seks, pożądanie. Wypracowała charakterystyczny, oszczędny styl poetycki. Do młodych czytelników kierowała opowieści historyczne i bajki, pisane wierszem i prozą, m.in. Jak Krak zbudował Kraków. W 1976 roku otrzymała Nagrodę Miasta Krakowa za twórczość. Dziś jej poezję uznaje się za nowatorską, przełomową dla rozwoju języka poetyckiego. Zmarła 30 września 1984 roku, jest pochowana na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

Źródła: K. Jaszczur-Warzecha, Jestem baba. Anny Świrszczyńskiej pieśń o kobietach, [w:] Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, pod red. E. Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2009; M. Baranowska, Odkrycie początku świata, http://culture.pl/pl/artykul/odkrycie-poczatku-swiata (dostęp 20.11.2015).

oprac. Ewa Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet

Lekarka i działaczka społeczna. Żyła w latach 1854–1918. Do roku 1876 studiowała medycynę w Zurychu, następnie uczyła się w Berlinie i Wiedniu. Jako pierwsza wśród Polek podjęła studia medyczne na zagranicznej uczelni. Jednak po powrocie do Warszawy praca w zawodzie lekarki okazała się niemożliwa. Zażądano egzaminu nostryfikującego dyplom, który zdała z powodzeniem w Petersburgu. Musiała się także zmierzyć z silną grupą przeciwników kobiet lekarek. Próbowano ją zniesławić. Ogromnym staraniem wywalczyła sobie możliwość otwarcia praktyki lekarskiej, co udało się sfinalizować w 1881 roku. Jej gabinet znajdował się w Warszawie przy ul. Królewskiej 10. Po wyjściu za mąż za Konrada Dobrskiego, zmieniła nazwisko na podwójne – panieńskie i po mężu, czyli Tomaszewicz-Dobrska. Było to wówczas niezwykłe i z dzisiejszej perspektywy można uznać ten fakt za emancypacyjny. Tomaszewicz-Dobrska wytyczała szlak nie tylko jako jedna z pierwszych praktykujących lekarek, ale także jako społecznica, edukatorka i innowatorka społeczna. Prowadziła akcje edukacyjne poświęcone m.in. higienie i pielęgnacji niemowląt. W swoim gabinecie przyjmowała przede wszystkim kobiety i dzieci. Leczyła także w wielu innych miejscach: w szwalni Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności i w schronisku dla nauczycielek. Założyła i przez kilkadziesiąt lat prowadziła przytułek położniczy. Prowadziła także prelekcje i pogadanki w ramach aktywności organizowanych przez działaczki kobiece. Przede wszystkim udzielała konsultacji medycznych, ale promowała także higienę i zdrowy tryb życia. Otwarcie popierała dążenie kobiet do uzyskania praw wyborczych i do poprawy ich sytuacji społecznej. Jako jedna z pierwszych w zaborze rosyjskim lekarzy i lekarek uruchomiła telefon w gabinecie. Wraz z Anną Ciszkiewicz postulowała utworzenie wspólnej lecznicy prowadzonej przez lekarki. W tym czasie praktykowało na tzw. ziemiach polskich już 30 lekarek. Niestety pomysł ten nie został przez nie, poza kilkoma wyjątkami, przyjęty ciepło. Oponentki odwoływały się do argumentu, że byłoby to niepotrzebne separowanie się od kolegów-lekarzy. Tymczasem możliwości pracy dla kobiet lekarek były wówczas ograniczone, a środowisko lekarskie zamknięte na zaakceptowanie ich jako pełnoprawnych i doskonale wykształconych koleżanek po fachu. Podobne lecznice funkcjonowały wówczas za granicą, m.in. w Berlinie, Zurychu, Bostonie czy Nowym Jorku. Tomaszewicz-Dobrska przekonywała, że lecznica jest potrzebna nie tylko samym chorym, którzy mogliby tam znaleźć poradę i właściwe leczenie, ale także samym lekarkom, które w ten sposób mogłyby rozpoczynać i prowadzić praktykę zawodową w okresie, gdy oponenci i społeczeństwo kwestionowało nie tylko ich umiejętności, ale także zasadność i możliwość wykonywania pracy przez kobiety w tym zawodzie. Zmarła 12 czerwca 1918 roku w Warszawie.

oprac. Agnieszka Sosińska

Działaczka oświatowa i społeczna. Urodziła się 2 października 1853 roku w Dąbrowie Starej. Była inicjatorką powstania w 1894 roku Towarzystwa Przyjaciół Wzajemnego Pouczania się i Opieki nad Dziećmi "Warta” w Poznaniu i jego wieloletnią przewodniczącą. Prowadziła tajne nauczanie języka polskiego, założyła przytułek dla dzieci, organizowała kursy i odczyty, stworzyła sieć biblioteczną. Współpracowała z siostrą, Zofią Tułodziecką, która w 1903 roku założyła Stowarzyszenie Personelu Żeńskiego w Handlu i Przemyśle. Obydwie reprezentowały ruch kobiecy w Wielkopolsce na trójzaborowych zjazdach kobiecych i organizowały wiece kobiece w Poznaniu. Prowadziły też wspólnie pracownię krawiecką. W 1913 roku Tułodziecka, ukarana grzywną za prowadzenie odczytu w języku polskim, odmówiła zapłaty i spędziła 12 dni w areszcie. Jej uwolnienie przekształciło się w patriotyczną demonstrację. W grudniu 1918 roku była delegatką na Polski Sejm Dzielnicowy w Poznaniu. W latach 20. pracowała jako inspektorka szkolna. Zmarła 11 października 1932 roku w Poznaniu.

oprac. Ewa Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet

Pisarka, publicystka. Urodziła się 15 maja 1849 r. w Kowalewku. Pochodziła ze zubożałej rodziny szlacheckiej, była córką Katarzyny z domu hrabianki Modelskiej i Wincentego Urbanowskiego. Ojciec Zofii był administratorem i dzierżawcą w okolicznych majątkach, a od lat 60. XIX w. kierownikiem agentury Domu Handlowo-Komisowego w Koninie, dokąd przeniósł się z rodziną. Urbanowscy zamieszkali w dworku przy ulicy Piwnej (obecnie Urbanowskiej), zakupionym za pozostałości z posagu matki. Zofia otrzymała staranne wykształcenie domowe, krótko uczęszczała na pensję w Kaliszu, a następnie uczyła się w poznańskim Gimnazjum Sióstr Urszulanek. Wobec coraz większych trudności finansowych rodziny Zofia zdecydowała się na podjęcie pracy zawodowej, by wspierać materialnie rodziców. Zaczęła od posyłania „Korespondencji znad Warty” na łamy warszawskiej „Gazety Polskiej”. W 1874 przeniosła się do Warszawy i tam rozpoczęła pracę korektorki w drukarni Józefa Sikorskiego, a następnie przez kilkadziesiąt lat związana była z pensją jego córki, Jadwigi. Zadebiutowała wydaną pod pseudonimem "J." nowelą Znakomitość, której akcja dzieje się w Koninie. Urbanowska znana była przede wszystkim jako autorka utworów dla dzieci i młodzieży (1884 Gucio zaczarowany, 1893 Atlanta, 1903 Róża bez kolców, 1916 Złoty pierścień). W 1885 roku napisała powieść Księżniczka na ogłoszony w „Tygodniku Ilustrowanym” konkurs im. Pauliny Krakowowej na utwór, którego celem miało być przedstawienie „obrazu i wzoru dojrzałej kobiety, a kobieta przedstawiona być miała na polu właściwego jej działania w rodzinie lub poza jej obrębem”. Zdobyła pierwszą nagrodę i 300 rubli srebrem. Powieść zawiera sporo wątków autobiograficznych, można ją też uznać za jedną z pierwszych powieści inicjacyjnych dla dziewcząt. W latach 1886–89 Urbanowska współpracowała z „Przeglądem Tygodniowym” (od 1886 członkini redakcji), w latach 1889–92 z „Wieczorami Rodzinnymi”, w których publikowała „Korespondencje z Zakopanego”, pogadanki przyrodnicze, drobne artykuły popularno-naukowe. Przyjaźniła się z Deotymą (Jadwigą Łuszczewską), była stałą bywalczynią jej salonu. W 1910 przeniosła się na stałe do Konina, zamieszkała w rodzinnym dworku. Za zasługi w zakresie literatury dla młodzieży przyznano Urbanowskiej  Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, a w 1937 Srebrny Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury. Zmarła 1 stycznia 1939 r., pochowana w Koninie.

Źródła: Literatura polska w okresie realizmu i naturalizmu, pod red. J. Kulczyckiej-Saloni, t. II; Wielkopolski Słownik Pisarek, http://pisarki.wikia.com (dostęp 16.10.2015). 

oprac. Sylwia Frankowska, Koniński Szlak Kobiet

Działaczka ruchu ludowego, oświatowego i kobiecego, nauczycielka, redaktorka, publicystka. Urodziła się w 1858 roku. Ukończyła wydział historyczno-literacki Wyższych Kursów Naukowych w Petersburgu. W 1882 roku po zdaniu egzaminów przeniosła się do Warszawy, gdzie pracowała jako nauczycielka. Związała się ze środowiskiem warszawskich „siłaczek”. Działała w dwóch sekcjach Kobiecego Koła Oświaty Ludowej: pedagogicznej oraz opieki nad prześladowanymi przez carat. W 1885 roku z mężem Bolesławem Wysłouchem przeniosła się do Lwowa, gdzie zaczęli wydawać dwutygodnik „Przyjaciel Ludu” propagujący rozwój oświaty i świadomości politycznej wśród chłopstwa. Przez15 lat zajmowała się pracą redaktorską i publicystyczną. W 1890 roku utworzyła z mężem Towarzystwo Przyjaciół Oświaty, do którego zadań należało zakładanie na wsiach bibliotek i czytelń, organizowanie odczytów i wykładów, wydawanie i dystrybuowanie książek i broszur. Autorką większości z nich była Maria. Wspierała młodzież wiejską, starając się dla niej o stypendia lub pracę umożliwiającą zdobycie środków na edukację. Angażowała się w rozwój ruchu kobiecego. Ze Stefanią Wekslerową założyła Czytelnię Naukową dla Kobiet. Była pomysłodawczynią powstania Towarzystwa Oszczędnościowego Kobiet. W 1892 roku z Antoniną Machczyńską i Stefanią Wekslerową utworzyła Stowarzyszenie Nauczycielek broniące interesów nauczycielek wiejskich. Brała czynny udział w tworzeniu Stronnictwa Ludowego. Była wyśmienitą mówczynią cieszącą się wśród chłopów niezwykłą popularnością i uznaniem. To ona pisała dla Bolesława Wysłoucha przemówienia na wiece przedwyborcze, opracowywała instrukcje dla działaczy Stronnictwa oraz „Poradniki dla wyborców gminnych i powiatowych”. W hołdzie dla zmarłej przyjaciółki założyła Fundusz Wydawniczy im. Kasyldy Kulikowskiej, którego środki przeznaczyła na wydawnictwa oświatowe dla mieszkańców wsi. Była jedną z inicjatorek trójzaborowego Zjazdu Kobiet w Zakopanem w 1899 roku, którego tematem przewodnim stała się sytuacja kobiet wiejskich. Była pomysłodawczynią i jedną z redaktorek gazety dla kobiet wiejskich „Przodownica”, która cieszyła się ogromnym powodzeniem wśród czytelniczek i docierała do wszystkich trzech zaborów. Brak porozumienia w kwestii profilu pisma spowodował odejście Wysłouchowej z redakcji. W marcu 1900 roku zaczęła wydawać własną gazetę dla kobiet „Zorza”, której zadaniem było krzewienie wśród mieszkanek wsi idei samokształcenia i zaangażowania się w życie obywatelskie. W latach 1895–1899 wielokrotnie odwiedzała Śląsk Cieszyński – organizowała odczyty i wykłady, a jednocześnie zbierała materiał etnograficzny, który później opublikowała w czasopiśmie „Lud”. Zmarła 20 marca 1905 roku.

Źródła: G. Kowalska, Maria Wysłouchowa (Bouffalówna), http://kobietynawsi.pl/Maria-Wyslouchowa-Bouffalowna [dostęp 05.08.2015]; D. Wawrzykowska-Wierciochowa, Wysłouchowa, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1975.

oprac. Gosia Kowalska, Kobietynawsi.pl