Walka o prawa wyborcze
Uzyskanie praw wyborczych przez obywatelki Polski 28 listopada 1918 roku było zasługą m.in. kilkudziesięcioletniej walki ruchu emancypacyjnego. Najwcześniej o prawa wyborcze zaczęły upominać się emancypantki w Galicji, gdzie istniały najbardziej sprzyjające warunki do działania.
W monarchii habsburskiej kobiety nie miały praw politycznych, a więc: nie posiadały praw wyborczych do Rady Państwa, do Sejmu Krajowego we Lwowie oraz do władz samorządowych, nie mogły działać w partiach politycznych ani zakładać stowarzyszeń o charakterze politycznym. Od 1867 roku na terenie Galicji obowiązywało cenzusowe prawo wyborcze, obejmujące mężczyzn (nie wszystkich) oraz właścicielki dużych majątków nieruchomości czy przedsiębiorstw, które głosować mogły jedynie za pośrednictwem męskich pełnomocników.
W 1891 roku po raz pierwszy emancypantki wysłały petycję z żądaniem zniesienia męskiego pełnomocnictwa w wyborach do Sejmu Krajowego. Domagając się prawa wyborczego dla kobiet, galicyjskie działaczki stosowały różne formy nacisku na władze: pisały petycje, organizowały wiece i demonstracje, zgłaszały interpelacje, tworzyły komitety wyborcze.
W 1905 roku w Krakowie odbył się pierwszy jawny trójzaborowy Zjazd Kobiet Polskich, który zwrócił się do partii politycznych z apelem o włączenie postulatu równouprawnienia do programów politycznych. Zjazd przyjął również uchwałę o agitacji na rzecz „powszechnego, równego, tajnego, bezpośredniego, czynnego i biernego prawa wyborczego bez różnicy płci”.
W 1907 roku w monarchii austro-węgierskiej wprowadzono powszechne prawo wyborcze dla mężczyzn. W tym samym roku w Warszawie Paulina Kuczalska-Reinschmit założyła Związek Równouprawnienia Kobiet Polskich. Tworzenie organizacji w zaborze rosyjskim było możliwe dzięki rewolucji 1905 roku.
W 1908 roku Maria Dulębianka demonstracyjnie kandydowała do Sejmu Krajowego we Lwowie. Jej kandydatura odpadła ze względów formalnych, ale wcześniej Dulębianka przeprowadziła kampanię wyborczą, którą wykorzystała do agitacji na rzecz praw wyborczych dla kobiet.
W 1911 roku po raz pierwszy w Krakowie i kilku innych galicyjskich miastach obchodzono Międzynarodowy Dzień Kobiet. Krakowskie emancypantki zorganizowały kilkutysięczną demonstrację na rzecz prawa wyborczego dla kobiet. Udało się im wywalczyć czynne prawo wyborcze do rady miejskiej Krakowa w 1912 roku. Prawo to jednak było ograniczone cenzusami: wieku, osiadłości, majątku i wykształcenia.
W 1913 roku w zaborze rosyjskim powstała Liga Kobiet Pogotowia Wojennego, organizacja niepodległościowa, która miała starać się o równouprawnienie kobiet i mężczyzn w niepodległym państwie polskim. Założycielkami Ligi były m.in. Iza Moszczeńska i Zofia Daszyńska-Golińska. W zaborze austriackim od 1915 roku działała Liga Kobiet Galicji i Śląska Cieszyńskiego (z m.in. Zofią Moraczewską i Dorotą Kłuszyńską). Obydwie organizacje połączyły się w 1917 roku, tworząc Ligę Kobiet Polskich. Wysunięcie na pierwszy plan konieczności udziału kobiet w walce o niepodległość Polski spowodowało zwiększone zainteresowanie (w porównaniu do wcześniejszych działań emancypantek) tzw. kwestią kobiecą. Już w pierwszym roku działalności Liga Kobiet Polskich liczyła 16 tysięcy członkiń. Była to pierwsza polska masowa organizacja kobieca.
W 1917 roku kolejny Zjazd Kobiet powołał Centralny Komitet Równouprawnienia Kobiet Polskich, który uzyskał pełnomocnictwo do rozmów z rządem tworzącego się państwa. Na czele delegacji prowadzącej rozmowy z Józefem Piłsudskim stała Justyna Budzińska-Tylicka. W ich wyniku 28 listopada 1918 roku ukazał się dekret Naczelnika Państwa o ordynacji wyborczej, w którym znalazł się zapis: „Wyborcą do Sejmu jest każdy obywatel państwa bez różnicy płci, który do dnia ogłoszenia wyborów ukończył 21 lat”. Należy pamiętać o tym, że prawa wyborcze dla kobiet były wówczas w interesie politycznym rządzących: kobiety stanowiły znaczącą część elektoratu, która mogła zadecydować nie tylko o wygranej w wyborach do Sejmu, ale również – o wygraniu przez Polskę plebiscytów terytorialnych.
Źródła:
B. Czajecka, „Z domu w szeroki świat…”. Droga kobiet do niezależności w zaborze austriackim w latach 1890-1914, Universitas, Kraków 1990.
J. Dufrat, Powstanie Ligi Kobiet i działalność w okresie I wojny światowej, http://ligakobietpolskich.pl/wp-content/uploads/2013/12/Powstanie-Ligi-Kobiet-i-dzia%C5%82alno%C5%9B%C4%87-w-okresie-I-wojny-%C5%9Bwiatowej_dr_Dufrat.pdf (dostęp 27.11.2016).
E. Furgał, Emancypacyjny Kraków, [w:] Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2009.
Strajki kobiet
1883: Strajk szpularek w Żyrardowie
Pierwszy powszechny strajk robotniczy w Królestwie Polskim. Strajk trwał pięć dni, trzy osoby zginęły. Strajk szpularek w Zakładach Lniarskich był protestem przeciwko nieludzkim warunkom pracy i głodowym zarobkom. Kobiety pracowały w fabryce włókienniczej 14 godzin dziennie, w godz. 5–19. Strajk rozpoczął się 23 kwietnia, kiedy 245 robotnic nie przystąpiło do pracy, żądając m.in. podwyżki płac, skrócenia czasu pracy, godnego traktowania kobiet przez przełożonych oraz zakazu zatrudniania dzieci w fabryce. Strajk, w którym łącznie wzięło udział osiem tysięcy pracownic i pracowników fabryki (do szpularek dołączyli tkacze), mimo że był krwawo tłumiony przez Kozaków oraz żołnierzy carskich, zakończył się zwycięstwem robotników.
1896: Strajk w cygarfabryce w Krakowie
Cesarsko-Królewska Fabryka Tytoniu była największym zakładzie produkcyjnym w Krakowie, zatrudniającym 1000 osób, w tym 900 kobiet i dziewcząt. Strajk w cygarfabryce wybuchł 30 lipca, kiedy sprowadzono maszynę do robienia papierosów wraz z niemieckojęzycznym instruktorem i robotnice obawiały się, że oznacza to zwolnienia. Kobiety podjęły próbę zniszczenia maszyny i wybiły okna w hali produkcyjnej. Następnie odstąpiły od stanowisk pracy i rozpoczęły wiec na podwórzu fabryki. 31 lipca w fabryce pojawił się radca skarbowy z głównego zarządu monopolu tytoniowego „celem zbadania życzeń robotnic i wydania stanowczych zarządzeń”. Zapewniono robotnice, że zwolnień nie będzie i osiągnięto porozumienie. Był to pierwszy strajk robotniczy w Galicji. W 1907 roku robotnice z cygarfabryki założyły związek zawodowy.
1936: Strajk w fabryce Semperit w Krakowie
18 marca w fabryce Semperit (produkującej wyroby gumowe i plastikowe) w Krakowie, zatrudniającej przeważnie kobiety, wybuchł strajk okupacyjny. Czołowym żądaniem robotnic była podwyżka płac o 15%. Z rozkazu wojewody Kazimierza Świtalskiego wiec protestacyjny został brutalnie rozpędzony przez policję. Robotnice były bite, jedna z nich poroniła. W odpowiedzi 23 marca w Krakowie i okolicach klasowe związki zawodowe ogłosiły solidarnościowy strajk powszechny. Podczas demonstracji przy krakowskich Plantach, w której udział wzięło 15 tysięcy osób, policja otworzyła ogień do zebranych, zabijając ośmioro robotników i raniąc kilkadziesiąt. Większość żądań robotników została spełniona, a strajk powszechny odwołany. W demonstracyjnym pogrzebie ośmiorga robotników wzięło udział kilkadziesiąt tysięcy osób.
1971: Strajk łódzkich włókniarek
Strajk łódzkich włókniarek w lutym 1971 r. był jednym z największych w powojennej Polsce. Rozpoczął się 10 lutego w przędzalni odpadkowej w Zakładach Przemysłu Bawełnianego im. Juliana Marchlewskiego (dawnej fabryce Izraela Poznańskiego). Jego bezpośrednią przyczyną była informacja o obniżeniu zarobków od początku 1971 roku o ok. 200–300 zł. Do strajku przyłączyły się 32 fabryki przemysłu dziewiarskiego i wełnianego. W kulminacyjnym momencie strajkowało ok. 55 tysięcy osób, z czego 80% stanowiły kobiety. Protestowano przeciwko podwyżkom cen żywności i obniżce wynagrodzeń. Strajk włókniarek był spontanicznym przedsięwzięciem, ale zakończył się wycofaniem przez komunistyczną władzę podwyżek cen żywności.
1945–1951, 1981: Strajki w Żyrardowie
Po strajku szpularek z 1883 roku jeszcze wielokrotnie dochodziło do strajków pracownic zakładów włókienniczych w Żyrardowie, m.in. w latach 1945–1951 oraz w 1981 roku. W samym roku 1951 strajk wybuchał cztery razy. W październiku 1981 r. strajkowało kilkanaście tysięcy osób. Protest zaczął się w Żyrardowskich Zakładach Tkanin Technicznych, następnego dnia przyłączyły się Zakłady Lniarskie i fabryka pończoch „Stella”. Strajk miał charakter rotacyjny, ponieważ strajkujące kobiety musiały się w międzyczasie zajmować domem i dziećmi. Strajkujące przedstawiły 16 postulatów. Jedenaście z nich dotyczyło poprawy zaopatrzenia, np. realizacji niewykupionych kartek żywnościowych. Strajk zakończył się więc 4 listopada 1981 r. po podpisaniu porozumienia dotyczącego poprawy zaopatrzenia sklepów w Żyrardowie.
1981: Strajki głodowe
„Kobiece protesty były wyjątkowo skuteczne. (...) W rezultacie cały ruch Solidarności posługiwał się językiem protestów kobiet, skupionych na niedoborach konsumpcyjnych i obowiązkach rodzinnych. W lecie 1981 r. w Łodzi, Kutnie, Piotrkowie Trybunalskim, Szczecinie i innych miastach zorganizowano marsze głodowe, będące wyrazem sprzeciwu wobec braków w zaopatrzeniu. W przeciwieństwie do innych manifestacji ulicznych w epoce komunizmu, w tych marszach uczestniczyły przede wszystkim kobiety pchające wózki lub niosące na rękach małe dzieci. (...) W marszu w Łodzi brało udział od 10 do 100 tys. osób” (Małgorzata Fidelis Kobiety, komunizm i industrializacja w powojennej Polsce).
2007: Białe miasteczko
19 czerwca strajkujące pielęgniarki utworzyły „białe miasteczko” pod Kancelarią Premiera, kiedy ówczesny premier, Jarosław Kaczyński, odmówił spotkania w sprawie podwyżki wynagrodzeń i reformy służby zdrowia. Część z trzech tysięcy protestujących ogłosiła strajk głodowy, cztery pielęgniarki okupowały Kancelarię Premiera. Protest miał duże poparcie społeczne i trwał niecały miesiąc. Białe miasteczko wspierali mieszkańcy Warszawy i przedstawiciele innych związków zawodowych. Postulaty spełniono jedynie częściowo, dlatego w 2012 roku pielęgniarki protestowały ponownie – tym razem pięć tysięcy kobiet demonstrowało pod Kancelarią Premiera.
[Część wystąpienia Ewy Furgał na Strajkowej Wszechnicy Kobiet w Krakowie podczas Ogólnopolskiego Strajku Kobiet 3 października 2016 roku]
Walka o prawo do edukacji
Wywalczenie dostępu do edukacji średniej i wyższej dla kobiet to największy sukces krakowskiego ruchu emancypacyjnego. Pierwsze gimnazjum żeńskie z prawem do matury i pierwsze studentki na Uniwersytecie Jagiellońskim to w dużej mierze zasługa jednej osoby – Kazimiery Bujwidowej.
Szkolnictwo średnie
W należącej do monarchii austro-węgierskiej Galicji aż do lat 70. XIX wieku nie było średniego szkolnictwa żeńskiego. Jedynie dziewczęta z „dobrych domów”, o wysokim statusie materialnym, pobierały naukę na pensjach. W miastach powiatowych działały szkoły ludowe, które nauczały jednakże tylko na poziomie elementarnym. Decyzję o organizacji szkół ponadelementarnych dla dziewcząt austriackie Ministerstwo Wyznań i Oświaty podjęło w 1869 roku. Od 1871 r. zaczęły powstawać żeńskie szkoły wydziałowe, które z czasem zyskały praktyczny kierunek nauczania oraz żeńskie seminaria nauczycielskie, przygotowujące do wykonywania określonego zawodu. Od 1900 r. otwierano również licea kończące się maturą. Program nauczania tych szkół wyraźnie jednak odbiegał od programu obowiązującego w męskich gimnazjach; nie uprawniały one do ubiegania się o przyjęcie na studia.
W 1895 r. Bujwidowa zainicjowała w Stowarzyszeniu Pomocy Naukowej dla Polek im. J.I. Kraszewskiego powstanie sekcji ds. utworzenia gimnazjum żeńskiego. Sekcja przekształciła się w Towarzystwo Szkoły Gimnazjalnej Żeńskiej, która została uruchomiona we wrześniu 1896 r. Było to pierwsze prywatne żeńskie gimnazjum na ziemiach polskich z programem równym programowi obowiązującemu w męskich gimnazjach, który uprawniał do ubiegania się o przyjęcie na studia. Do 1918 r. w Krakowie działały tylko trzy podobne żeńskie gimnazja.
Pierwszy rocznik dziewcząt ukończył I Prywatne Gimnazjum Żeńskie w 1900 r. Jednak pierwszą krakowską i polską maturzystką była Helena Donhaiser, która zdała egzamin dojrzałości 5 czerwca 1899 r. w Gimnazjum Św. Anny. Donhaiser do matury przygotowała się na pensji.
Prywatne Wyższe Gimnazjum Żeńskie im. Królowej Jadwigi prowadziło edukację „w duchu religijnym i narodowym”. Trzecia szkoła tego typu, Prywatne Gimnazjum Żeńskie Heleny Strażyńskiej, otrzymało prawa publiczne w roku szkolnym 1905/06.
Szkolnictwo wyższe
Pierwsze dyplomy uniwersyteckie w Krakowie kobiety uzyskały już w 1824 r. Były to siostry zakonne Filipina i Konstancja Studzińskie, które pracowały w aptece Szpitala św. Łazarza. Po dziesięciu latach praktyki zgłosiły się do władz Uniwersytetu Jagiellońskiego celem złożenia egzaminu i zdobycia tytułu naukowego. Przez rok uczęszczały eksternistycznie na zajęcia, po czym w sierpniu 1824 r. zdały egzamin i uzyskały dyplom. Był to ewenement na skalę europejską.
W 1868 r. utworzono w Krakowie prywatne Wyższe Kursy dla Kobiet im. Adriana Baranieckiego przy Muzeum Techniczno-Przemysłowym. Oferowały one trzy kierunki kształcenia: humanistyczny, przyrodniczy i artystyczny. Kursy cieszyły się dużą popularnością, głównie ze względu na kadrę złożoną w większości z uniwersyteckich profesorów (którzy jednocześnie sprzeciwiali się obecności kobiet na UJ).
W 1894 r. na Kongresie Pedagogicznym we Lwowie Bujwidowa przedstawiła wniosek o dopuszczenie kobiet do studiów wyższych, który został przyjęty nieznaczną większością głosów. W tym samym roku zainicjowała masową akcję wysyłania przez kobiety podań o przyjęcie na UJ w charakterze hospitantek na podstawie Rozporządzenia Ministerstwa Wyznań i Oświaty z 1878 r. Do tamtego czasu z zapisów Rozporządzenia zezwalających „w nadzwyczajnych okolicznościach” kobietom na uczestniczenie w wykładach w charakterze wolnych słuchaczek skorzystała tylko w 1880 r. Ludmiła Kummersberg, której nie zezwolono na zdawanie egzaminów i ukończenie studiów. W 1894 r. spośród kilkudziesięciu podań kobiet władze uczelni zaakceptowały trzy, dzięki czemu studia na UJ w charakterze hospitantek rozpoczęły w 1894 r.: Jadwiga Sikorska, Janina Kosmowska i Stanisława Dowgiałło. Były to farmaceutki z ukończoną trzyletnią praktyką aptekarską. Ostatecznie obywatelki austriackie uzyskały prawo do starania się o przyjęcie na studia na mocy Rozporządzenia austriackiego Ministerstwa Wyznań i Oświaty z 29 marca 1897 r. Przepis ten rozszerzono na obywatelki innych państw w 1898 r. Niektóre wydziały UJ broniły się jednak przed przyjęciem kobiet dłużej. Wydział Lekarski UJ zaczął przyjmować studentki w 1900 r., Wydział Prawa UJ – dopiero w 1918 r.
Pierwsze naukowczynie
Pierwszą kobietą, która ukończyła studia i obroniła doktorat na UJ, była Stefania Tatarówna. Stało się to na Wydziale Filozoficznym 11 września 1906 r. Na Wydziale Lekarskim pierwszą kobietą z doktoratem była wspomniana wcześniej jako pierwsza maturzystka Helena Donhaiser-Sikorska, która dyplom uzyskała również w 1906 r. Wcześniej odbyły się nostryfikacje dwóch dyplomów kobiet uzyskanych za granicą: przez Zofię Moraczewską (1900) i Bronisławę Dłuską (1902).
Niechętnie i rzadko dopuszczano kobiety do asystentury. Do wybuchu I wojny światowej na stanowiskach asystenckich pracowało na UJ zaledwie dziesięć kobiet. W 1904 r. jako pierwsza kobieta stanowisko asystentki na Wydziale Lekarskim objęła Wanda Herzog Radwańska. W tym samym roku Senat UJ sprzeciwił się dopuszczaniu kobiet do docentury (czyli uzyskiwaniu przez nie habilitacji). W 1906 r. habilitacji odmówiono Zofii Daszyńskiej-Golińskiej, która doktoryzowała się na uniwersytecie w Zurychu. Proces ten udało się zablokować aż do 1920 r., kiedy habilitację uzyskała Helena Gajewska. Pierwszą kobietą, która uzyskała tytuł profesorki UJ, była Helena Willman Grabowska (w 1928 r.).
Źródła:
E. Chudoba, A. Smywińska-Pohl, Córki Nawojki. Filozofki na Uniwersytecie Jagiellońskim 1897–1967, wyd. Libron, Kraków 2017.
E. Furgał, Emancypacyjny Kraków, [w:] Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, pod red. tejże, wyd. Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2009.
U. Perkowska, Studentki Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1894–1939. W stulecie immatrykulacji pierwszych studentek, Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kraków 1994.
I Zjazd Kobiet Polskich (1905)
Pierwszy jawny (a czwarty kolejny) trójzaborowy Zjazd Kobiet Polskich odbył się w dniach 20–23 października 1905 roku w Krakowie. Został zainaugurowany 19 października 1905 roku w sali Hotelu Kleina (obecnie Hotel Monopol) przy ul. Św. Gertrudy 6, a jego obrady toczyły się w sali rady miejskiej przy placu Wszystkich Świętych. Delegatki apelowały do partii politycznych o włączenie postulatu równouprawnienia do swoich programów politycznych. Była to pierwsza próba włączenia postulatów emancypantek do partyjnych programów. Inicjatorką Zjazdu była Maria Turzyma, krakowska działaczka feministyczna i socjalistyczna, założycielka i redaktorka „Nowego Słowa”.
Zjazd przygotowały działaczki z trzech zaborów, przewodniczącymi były: z zaboru pruskiego – Zofia Tułodziecka, z rosyjskiego – Paulina Kuczalska-Reinschmit oraz z austriackiego – Zofia Daszyńska-Golińska. W zjeździe wzięło udział dwieście delegatek, które uchwaliły program wspólnej pracy. Program zawierał postulaty wypracowane w czterech sekcjach: politycznej, wychowawczej, obyczajowej i ekonomicznej.
W sekcji politycznej, którą kierowała Maria Turzyma, uchwalono postulaty: współdziałania w kierunku odzyskania niepodległości przez Polskę oraz powszechnego, równego, tajnego, bezpośredniego, czynnego i biernego prawa wyborczego bez różnicy płci.
Sekcja wychowawcza, którą koordynowała Kazimiera Bujwidowa wraz z Justyną Budzińską-Tylicką i Izą Moszczeńską, zalecała: bezpłatne nauczanie, tworzenie ochronek i żłobków, reformę szkolnictwa i wprowadzenie koedukacyjnych szkół, zakładanie instytucji na rzecz opieki nad niemowlętami i wsparcie dla bezdomnych matek.
Sekcja obyczajowa potępiła prostytucję, handel kobietami oraz zaleciła zwalczanie alkoholizmu.
W sekcji ekonomicznej, którą kierowała Zofia Daszyńska-Golińska, uchwalono postulaty: zachęcania kobiet do niezależności ekonomicznej, zakładania kooperatyw, równej płacy dla kobiet i mężczyzn, zakładania kobiecych stowarzyszeń i organizacji zawodowych.
Podczas zjazdu Ignacy Daszyński i Estera Golde-Stróżecka wystosowali do uczestniczek apel o wstępowanie do partii socjalistycznej. Po zjeździe postanowiono utworzyć komisję złożoną z siedmiu działaczek, która miała przygotować następny zjazd. Odbył się on między 8 a 10 czerwca 1907 roku w Warszawie.
Sufrażystki
Za początek ruchu na rzecz praw wyborczych dla kobiet (i całego ruchu feministycznego) uznaje się kongres w Seneca Falls, który odbył się w 1848 roku. Inicjatorkami kongresu były Elizabeth Cady Stanton (1815–1902) i Lucretia Mott (1793–1880), działaczki abolicjonistyczne i reformatorki społeczne. Na kongresie w Seneca Falls przyjęto Deklarację uczuć (Declaration of Sentiments). Odwołując się do Deklaracji niepodległości, sygnatariuszki wzywały do przyznania praw politycznych wszystkim obywatelom i obywatelkom Stanów Zjednoczonych. Oprócz inicjatorek kongresu Najważniejszymi amerykańskimi sufrażystkami były: Susan B. Anthony, Carrie Chapman Catt i Alice Paul.
Susan B. Anthony (1820–1906) była jedną z pionierek i liderek ruchu na rzecz praw wyborczych dla kobiet. Współzałożycielka w 1869 roku Amerykańskiego Stowarzyszenia na rzecz Praw Wyborczych Kobiet (American Woman Suffrage Association) oraz w 1890 roku Krajowego Amerykańskiego Stowarzyszenia na rzecz Praw Wyborczych Kobiet (National American Woman Suffrage Association). W 1904 roku była inicjatorką powołania Światowego Związku Praw Wyborczych Kobiet (International Women Suffrage Alliance).
Carrie Chapman Catt (1859–1947), liderka i strateżka walki o prawo do głosu dla kobiet, była w latach 1900–1904 oraz 1915–1920 przewodniczącą Krajowego Amerykańskiego Stowarzyszenia na rzecz Praw Wyborczych Kobiet (National American Woman Suffrage Association).
Alice Paul (1885–1977) była działaczką Krajowego Amerykańskiego Stowarzyszenia na rzecz Praw Wyborczych Kobiet (National American Woman Suffrage Association) i założycielką Narodowej Partii Kobiet (National Women’s Party). Dzięki jej determinacji w 1920 roku została uchwalona 19. poprawka do Konstytucji Stanów Zjednoczonych, przyznająca kobietom prawa wyborcze.
Najwybitniejszymi angielskimi sufrażystkami były Millicent Garrett Fawcett i Emmeline Pankhurst.
Millicent Garrett Fawcett (1847–1929) była założycielką i prezeską Związku na rzecz Praw Wyborczych dla Kobiet (National Union of Women’s Suffrage Societies), który powstał w 1893 roku w Londynie.
Emmeline Pankhurst (1858–1928) była założycielką w 1889 roku Ligi na rzecz Praw Wyborczych dla Kobiet (Women's Franchise League) i współzałożycielką w 1903 roku Związku Społeczno-Politycznego Kobiet (Women’s Social and Political Union).
Innymi ważnymi działaczkami światowego ruchu na rzecz praw wyborczych kobiet były:
Käthe Schirmacher (1865–1930), działaczka emancypacyjna i pisarka, współzałożycielka w 1899 roku Związku Postępowych Stowarzyszeń Kobiecych (Verband Fortschrittlicher Frauenvereine) i w 1904 roku Światowego Związku Praw Wyborczych Kobiet (International Women Suffrage Alliance).
Rosika „Rózsa” Bédy-Schwimmer (1877–1948), węgierska działaczka emancypacyjna i pacyfistka, redaktorka feministycznych czasopism, założycielka w 1897 roku Krajowego Związku Urzędniczek (Nőtisztviselők Országos Egyesülete) i współorganizatorka kongresów sufrażystek. W 1915 roku była jedną z założycielek Pokojowej Partii Kobiet (Women’s Peace Party).
Hubertine Auclert (1848–1914), francuska działaczka feministyczna, założycielka w 1876 roku Stowarzyszenia dla Praw Kobiet (Société de droit des femmes), redaktorka pisma „Obywatelka” (La Citoyenne). W 1910 roku demonstracyjnie kandydowała do francuskiego parlamentu.
Martina Kramers (1863–1934), holenderska działaczka emancypacyjna, członkini zarządu Światowego Związku Praw Wyborczych Kobiet (International Women Suffrage Alliance), redaktorka oficjalnego czasopisma IWSA „Jus Suffragii”.
Organizacje sufrażystek
Stany Zjednoczone: W 1869 roku w Stanach Zjednoczonych z inicjatywy Susan B. Anthony i Elizabeth Cady Stanton powstało Krajowe Stowarzyszenie na rzecz Praw Wyborczych Kobiet (National Woman Suffrage Association), które w 1890 roku połączyło się z Amerykańskim Stowarzyszeniem na rzecz Praw Wyborczych Kobiet (AmericanWoman Suffrage Association), przekształcając się w Krajowe Amerykańskie Stowarzyszenie na rzecz Praw Wyborczych Kobiet (National American Woman Suffrage Association). W 1913 roku z NAWSA wyodrębniła się Narodowa Partia Kobiet (National Women’s Party) z Alice Paul na czele.
Wielka Brytania: W 1893 roku w Londynie powstał Związek na rzecz Praw Wyborczych dla Kobiet (National Union of Women’s Suffrage Societies). W 1903 roku w Manchesterze Emmeline Pankhurst (1858–1928) utworzyła Związek Społeczno-Polityczny Kobiet (Woman’s Social and Political Union), który przyjął radykalne metody walki o prawa wyborcze dla kobiet.
Australia: Najważniejszą australijską organizacją sufrażystek było Stowarzyszenie Polityczne Kobiet (Women's Political Association), którego założycielką była Vida Goldstein (1869–1949). Liderką południowoaustralijskich sufrażystek była Mary Lee (1821–1909), twórczyni Ligi Praw Wyborczych Kobiet (Women’s Suffrage League).
Norwegia: W 1884 roku Gina Krog (1847-1916) utworzyła Norweskie Stowarzyszenie na rzecz Praw Kobiet (Norsk Kvinnesaksforening). W 1898 roku powstało Krajowe Stowarzyszenie na rzecz Prawa Wyborczego Kobiet (Landskvinnestemmerettsforeningen).
Dania: W 1871 roku Matilde Bajer (1840–1934) utworzyła Duńskie Zrzeszenie Kobiet (Dansk Kvindesamfund), pierwszą kobiecą organizację w Danii. W 1889 roku powstało Stowarzyszenie na rzecz Praw Wyborczych Kobiet (Kvindelig Fremskridtsforening) utworzone przez Line Luplau (1823–1891).
Rosja: Podczas Rewolucji 1905 roku Zinaida Mirowicz-Iwanowa (1865–1913) i Anna Kalmanowicz utworzyły Wszechrosyjski Związek Równouprawnienia Kobiet (Всероссийский союз равноправия женщин). W 1907 roku powstała Wszechrosyjska Liga Równouprawnienia Kobiet (Всероссийская лига равноправия женщин).
Szwecja: W 1902 roku powstał Krajowy Związek na Rzecz Praw Wyborczych Kobiet (Landsföreningen för kvinnans politiska rösträtt), którego przewodniczącą była Signe Bergman (1869–1960).
Międzynarodowy ruch: Działaczki z różnych krajów organizowały międzynarodowe zjazdy i kongresy. W 1904 roku na Międzynarodowym Kongresie Kobiet w Berlinie powołany został Światowy Związek Praw Wyborczych Kobiet (International Women Suffrage Alliance). Inicjatorkami powołania IWSA były: Carrie Chapman Catt, Susan B. Anthony, Millicent Garrett Fawcett i Käthe Schirmacher.
